The Hartlib Papers

          CAP. XXIII. De Methodi Lingvarum. novissimæ ad

              divinam Scripturam faciliùs, veriùs,

                 meliusque intelligendam, usu.

Verbum Dei

omnibus datum,

     Peculiariter aliqvid de re magni momenti dicendum venit. Dignatus est Deus per organa sua alloqvi humanum genus, revelareque tanta salutis mysteria, ut non immeritò exclamet Baruch: Beati sumus Israël, qvòd qvæ placent Deo, manifestata sunt nobis (Cap. IV.4.) Iussitque Deus verba sua legi omni populo, parvis et magnis, ut audientes discant timere Dominum (Deut. XXXI. 11,12.) Sed pudenda est

non ab omnibus

legitur & intelligitur:

hominum ingratitudo, qvòd alloqventem se Deum aundire, & ab illo de rebus, per qvas sibi benè esse qveat, informari, aut aspernentur aut negligant. Hinc illa Dei vox, per Prophetam: Scripsi eis multiplices leges meas, sed velut alienæ reputatæ sunt (Oseæ VIII.12.) Item: Verbum Domini projecerunt, sapientia nulla est in eis (Ier. VII.9.) Neque de pristino solùm populo, Iudaico, qverela illa obtinet: de moderno qvoque Christiano vera est, à plerisque leges Dei scriptas, tanqvam ad se non pertinentes, reputari, eoque negligi: eoque plerosque sapientiæ filios sapientiæ veræ esse

hinc horrenda

rerum confusio.

expertes. Hinc scilicet tanta illa in populo Christiano rerum divinarum ignoratio, tantus cordium stupor, tanta vitæ profanitas. Nesciunt se Christianos esse, nec sentiunt, nec curant, quia Π <right margin: Πqvid sit esse Christianum> non intelligunt: non intelligunt autem qvia <oracula Christi> non legunt, aut male, & sine usu, legunt.

Optandum (ergò)

divina studia

procedere posse

fervidiùs.

     2. O qvàm igitur optandum est viam inveniri, qvâ divina studia in populo Christiano procedant fervidiùs! Nempe & faciliùs ad reddendum omnes Christo sacratos, Timothei exemplo, sacrarum Scripturam gnaros ab infantia (2 Tim.III.15.) et veriùs, ad reddendum omnes eorum qvæ legunt intelligentes: & realiùs, ad efficiendum, miseratione Dei, ut verba Dei operentur in nobis qvod debent: hoc est sint semen Dei vivum, regenerandis nobis in filios Dei, transformandisque ad imaginem ejus, qvi creavit nos, idoneum.

A Methodo Lingvarum

vera hîc opis aliquid

speratur. Qvia

(1) ad fontes

penetrare facit.

     3. Intentionem hanc piam, sanctumque desiderium, Methodo Lingvarum. etiam novissimâ nonnihil promoveri posse confidimus, triplici ratione. Primùm, qvia qvum extendi valeat ad omnes lingvas, etiam celeriùs addiscendæ Propheticæ (Hebreæ) & Apostolicæ (Græcæ) bonum navat operam. Qvibus maturè subactis, sacra Dei eloquia, in ipsis suis fontibus à pluribus adiri, dulciùs legi, meliusque intelligi,

poterunt: nec non

(2) Intellectum in

sensu eruendo acuit:

Rerum scilicet

Nomenclaturâ, &

Transnominationibus.

     4. Secundò, juvatur Scripturam Sacrarum Methodo nostrâ studium: qvia sic exercitati, inque Lingvarum Ianua Rerum nomenclaturæ accuratæ, in Atrio verò Rerum transnominationi, adsveti, faciliùs sermones Dei Intellecturi sunt, qvàm qvi Rebus & Rerum Transnominationibus priùs ignoratis, ex sacro demùm Codice venari illa velint. Loqvitur enim in Scriptura de rebus qvidem abstrusis, invisibilibus, æternis, Deus; sed eas eloqvitur verbis rerum obviarum, visibilium, temporariarum: qvia in hac mortalitate nostra nobis res, à sensu nostro nunc semotæ, repræsentari aliter non possunt. Hinc illa Christi vox: Si dum terrena Vobis dixi non creditis, qvomodo si cælestia dixero, credetis? (Iob.III.12.) Tota certè Scriptura dum rerum cælestium mysteria enarrat, verbis, sententijs, similitudinibusque à rebus terrenis desumptis enarrat. Qvæ consideratio magno cuidam Theologo ansam dedit, ut Scripturam Sacram

(Scriptura una

perpetua parabola.)

unam perpetuam parabolam esse, diceret. Atque hoc si verum est, erit etiam, Scripturas divinas nè literali qvidem sensu intelligi posse nisi ab illo, cui Res, à qvibus voces, phrases, sententiæ, comparationesque integræ, mutuantur, intellectæ sint. Et per consequens: ad lectionem Sacrarum literarum præexercitatos reqviri sensus (Heb.V.14.)

Qvod omnes

Scripturarum

Commentatores

qværunt.

     5. Monuerunt id complures omnium partium Theologi, & reipsâ ostendunt Commentatores omnes: qvorum ferè hic unus scopus, unum hoc munus est, Verba, verbisque significatas Res, suis involueris evolvere. Unum allegare libet Theologum, qvi circa hoc argumentum singulari curâ versatus, eruditum opus, sub titulo CLAVIS SCRIPTURÆ SACRÆ concinnavit. Is (parte II. Tractatu VI, sub titulo, Admonitio de Necessitate cognitionis variarum rerum, potissimùm in communi vita exsistentium &c, ad intellectum sermonis sacrarum Literarum) multis ostendit, qvàm utile sit omnium rerum naturam nosse, naturalium, artificialium, mechanicarum, oeconomicarum, politicarum &c. Addit: Sacræ literæ sæpè unicâ voce rem qvampiam attingendo, plurima indicare volunt, sicut fermè veteres in prover-

Id Methodus Lingvarum

faciliùs inveniri

posse, suo modo

    juvat.

     6. Hæc si vera sunt (qvis autem dubitabit?) verè Methodum nostram, intelligendis Scripturis divinis, aliqvid conferre posse, evincitur. Qvæ scilicet solicitè, ut homines Lingvarum studio in Res ipsas excitatos, & circa res exercitatos nanciscuntur sensus, qværit. Ideoque & Rerum naturalium, artificialium, moralium, classes recenset, naturasque rerum ut potest detegit, in Ianua. In Atrio verò rerum permultarum symbolizationes explicat: ut qvicunque has intellexerit rectè, reliqvas, etiam sublimiores illas divinas, non penetrare promptiùs non possit.

(3) Studium Sacrarum

Scripturum abbreviandi

& facilitandi formam

ostendit Lingvarum

novissima Methodus.

     7. Tertium, qvô Sacrarum Literarum studia juvare nata apta est hæc Lingvarum Methodus, Exemplum est, si imitari libeat. Nempe intra cancellos redigi potuisse totum Lingvæ apparatum (tot Verbis, Phrasibus, Sententijs proverbialibus, alijsque ornamentis, constantem): & potuisse reperiri modos, ad lingvæ studium celeriùs, jucundiùs, solidiusque, intra certas temporis metas, absolvendum: documento est, posse sacrarum qvoque Literarum studio similes aliqvos reperiri cancellos metasque ad illud qvoque (diffusum licèt, arduum, difficile, videatur) faciliùs, celeriùs, solidioreque qvàm vulgò fit cum fructu, superandum. Intellige, me non jam tantùm de studio Theologiæ Scholastico, ut ad Dialecticam brevitatem & [Greek: akribeían] reducitur & reductum est; sed etiam de studio Scripturarum populari, omnibus Christianis divinitùs mandato, loqvi. Loqvi ergò liceat apertè, & eloqvi qvod sentio liberè: qvia res est, qvæ meretur. Et nè filij seculi videamur, prudentes tantùm circa res seculi, ignavi et he-

Ad intelligendum

Authores divinos,

Prophetas & Apostolos,

collimandum.

     8. Qvemadmodum cum Lingvarum discipulis Methodus nostra in Authores festinat, ut hi sibi [Greek: tò pan] sint (Cap. XII.ß 7. &c.) ita divini studij (addiscendæ scilicet Lingvæ, Mentisque Dei) non alij esse debent Magistri, qvàm divinitùs ad nos missi voluntatis divinæ interpretes, scriptores [Greek: theópneusoi[sic]] Prophetæ & Apostoli: super qvorum fundamentum ædificata (& ædificanda) est Ecclesia (Ephes.II.20.) qvi acti à Spiritu Sancti loqvuti sunt (2 Pet.I.21.) ideoque non ipsi loqvuti, sed spiritus Patris coelestis, qvi erat in eis (Matth.X.20.) ut fides nostra non sit opus persvasionis humanæ, sed ostensio Spiritûs & virtutis (1 Cor.II.4.) nascanturque in Scripturis, non Theologi tantùm, qvod Hyperius voluit, sed Christiani omnes, qvod Petrus vult (1 Epist.I.23.) Et qvæmadmodum Lingvæ (Latinæ) magistros constituit Methodus novissima, Authores classicos omnes: ita in divinorum Eloqviorum schola non unus aliqvis sacer Author sufficiet, totus Prophetarum & Apostolorum pari honore dignandus est chorus: ut verbum Christi abundanter habitet in nobis (Coloss. III.16.) Nec duntaxat excerptæ qvædam Textuum particellæ, notæ fiant populo Christiano: sed qvicqvid prodijt ab ore Dei: ut totus Spiritus Christi, & ex toto, regnet in Ecclesia.

Sed per præstructos

gradus.

     9. Qvemadmodum tamen Lingvæ tironem in Authores non immittimus impræparatum: (non enim. potest: cæcutiet alioqvin & hebescet) sed postqvam priùs, per præstructos eô fine gradus & scalas, eô promovimus (vide Cap.XII.ß 16.): ita ad divinos intelligendum Authores, similes qvosdam extrui gradus, qvid prohibet? Imò verò imprudentes nos filios lucis in rebus nostris, si qvod alibi prudenter, & bono usu, fieri videmus, non imitamur! Libellos ergo nobis esse parandos, in Libros Dei introductorios, intelligamus. Qvosnam illos? Vestibulum Scripturarum, Ianuam Scripturarum, Atrium Scripturarum divinarum. Ut qvi hæc pertransierit, ferendo splendori oris Dei, percipiendæque mysteriorum altitudini, non inidoneus reperiatur. Tam nihil decedet Scripturarum majestati, Spiritûsque san-

Vestibulum Sacræ

Scripturæ.

     10. Vestibulum ergò Scripturæ Sacræ construendum ita putem, ut habeat brevissimas & lucidissimas omnium Librorum Dei summulas: cum adjunctis generalibus qvibusdam (intellectu tamen facillimis) de vero Scripturam (ad formandam in nobis Fidem, Vitam, misericordiæque Dei spem) usu, Regulis: & Repertorio, ad repetitionum praxin.

Ianua Sacrarum

Scripturarum qvalis

exstruenda.

     11. Seqvatur Ianua Scripturarum, continens Textum Biblicum Librorum & Capitum serie: sed ut nè tyrones mole terreat, aut prolixitudine turbet, in epitomen redactum. Cujusmodi Epitomationem sit commodè fieri, nullâ divini sensûs imminutione, posse, nobis experimento domi facto (in lingva patria) constat. Primùm, si historica sola, & è dogmaticis primaria, hûc referantur: omissis interim genealogicis, [chorographicis altered?], & similibus, qvæ hôc gradu constitutis ignorari possunt. Deinde, historicæ relationes in compendia contrahi sic possunt, ut essentialia tantùm exprimantur, verbis præcisissimis, sed ex ipsomet Textu (ut nè qvid de nostro inferamus) desumptis. Tertiò qvarum rerum descriptio diversis Libris aut ejusdem Libri diversus locis, habetur: nihil prohibet simul eodem loco describi, ut iteratâ repetitione nullibi sit opus. (Qvæ et prima Ianuæ Lingvarum condendæ lex fuit, nè qvid iteraretur eodem sensu.) Ita Libri [Paralipomenon last three letters in Greek characters] ad Libros Samuelis & Regum: & Evangelistæ qvatuor in unam harmonicam Evangelii historiam &c &c commodè referri possunt, magnoque usu (modò annotationes fiant, unde qvid desumptum sit) referentur. Eritque sic pulchrè in compendium redactus Textus sacer,

Atrium Sacrarum

Scripturarum.

     12. Atrium Scripturarum, animas fideles delicijs sacris oblectaturum, construi poterit ordine rursùm Textûs sacri: eadem illa, jam nota, reproducens, sed schemate novo, attentionem novam excitandi, memoriaque altiùs omnia immergendi, vim habente. Nempe non verbis hîc nudis agendum erit cum sensibus nostris, sed flosculis qvibusdam picturatis. Redigendas enim existimem omnes historias sacras, aliaque ponderosa, in artificiosas picturas, argutâ inscriptione decoratas, qvas Emblemata vocant (De qvibus Cap.X.ß 90.) Exempli gratiâ Cap LV. Iesajæ, ver. 1,2,3. pingi posset Fons aqvas eructans: & à latere Lacuna, aqvis vacua: cum inscriptione, ibi Plena satiant gratis: hîc Inania non saturant, qvamvis carè empta. Ibidem ad ver.10. pingitur Imber segetes humectans: à latere autem Verbi divini præco è suggestu populum docens; cum superinscripto utrinque Nunqvam frustrà. Et sic per totum Biblicum Codicem eundo, omniaque etiam Adagia sacra: ut Gen.XXII. Dominus providebit &c. in Emblemata redigendo, possent tùm sensus plerorumque Scripturæ locorum in luce sisti, tùm animis Fidelium jucunda pabula, qvibus & in præsens pascantur svaviter, & alliciantur ad ipsos sacros codices suppeditari.

Qvô hæc, de Methodo

Scripturas divinas

sapienter tractandi

consilia tendant.

     13. In summa. Qvemadmodum libelli nostri Philologici eô tendunt, ut Lingva Latinæ studiosi, minoribus illis præludijs exercitati, Authoribus tandem inoffensè legendis, perspicuè intelligendis, felicique imitatione exprimendis, pares reddantur sciantque posthâc non ad consvetudinem scholæ, aut Grammaticas solum regulas, sed ad authoritatem publicam Principum Lingvæ, loqvi: ita qvæ hîc memoravimus, eô tendunt, ut Christiani fideles divinarum Scripturarum amore inescati, & ad intelligendum os Dei præmissis illis præludijs idonei redditi: in ipsarum scripturarum lectione & meditatione delicias sanctas. perpetuas, & quærere et invenire qveant. Eoque desinant aliquid credere, agere, sperare, cujus nesciant ex ipsismet sibi divinitus traditis Tabulis reddere rationem (1 Pet.III.15.) Nec semper sint & maneant parvuli, fluctuantes omni vento doctrinæ, sed veri= [catchword: tatem]

                         CAP. XXIII.

tatem facientes in charitate crescant (Ephes.IV.14.) ad verificandum vel jam tandem sic illud populo Novi foederis solemniter promissum: Et erunt omnes docti à Deo. (Ies. LIV. 13.)

De optimo

Commentariorum

(super Scripturas.

Sacras) genere,

admonitio.

     14. Unum superest dicendum, de Commentarijs Scripturarum Sacrarum ita concinnandis, ut nemo non fidelium, ad omnia promptè intelligendum, subsidia inde optima habere possit. Promisimus enim id Capite præcedenti ß 12,13: nec abs re videtur illam ordiri à fundamentis.

Commentarij definitio.

Commentariorum

fons trinus.

     15. Commentarium dicitur Explanatio alicujus Textûs: eô collimans, ut Authoris mens rectè patescat. Medium ad hunc finem triplex ferè adhibetur. I. Locus aliqvis parallelus, unus aut plures; ubi eadem Res alijs Verbis, aut idem Verbum (Phrasis, Sententia) sensu eôdem, occurit: sive apud eundem Authorem, sive alios fide dignos. II. Ratio aliqva evidens, cur aliter locus præsens intelligi non possit, aut certè non debeat. III. Demonstrata Rerum ipsarum, verbis fidem faciens, Veritas Modus autem Commentandi est, ut solidè, ut dilucidè, et breviter. Nam qvo fuerit Authoris mens demonstrata solidiùs, evidentiùs, breviùs, eô melior Commentatio jure habetur. Contrà, qvô res agitur prolixiùs, & intricatiùs; eô plùs remoræ ac tædij affertur: eôque tales Commentationes esse magis nocivas qvòm utiles, nemo non agnoscit. Præsertim si rem qvoque non tangant, nodos non solvant, insuperque in errorem inducant. Si ergò Scripturis Commentaria optanda sunt, talia sunt optanda qvæ sensum Verborum Dei verè, verbis claris & paucis aperiant: qvô sensus noster, referatis repagulis suis, mox assilire, deque Veritate lucidè

                        CAP.XXIII.

percepta triumphare, possit. At verò talia undè sumenda? E fontibus modò ostensis: nec enim aliundè possunt.

Commentaria super

verba Dei optima,

è verbis Dei: ut

scriptura per

Scripturam explicetur

     16. Primò (inqvam) Verba Dei explicanda sunt per Verba Dei, ut mentis suæ idem ille optimus sit interpres, qvi mentem suam solus optimè novit. Hujus rei modus est, ut Scripturarum parallela loca, de eadem re agentia, conferantur, & sibi invicem illustrandis adhibeantur: Qvô potissimùm pertinet, ut antiqvis Vaticinijs, & Figuris Typisque Veteris Testamenti, parallela loca Novi Testamentis apponantur, & vicissim: ut se duo Testamenta perpetuò, non secùs ac duo Cherubim super Foederis arcam (Exod XXV.20.) respiciant. Qvod fortassis plerumque solis marginalibus allegationibus (reciprocè semper) expediri posset; (ut si ad Daniel VII.14 adscribatur Matth. XXVIII.18. & ad Matth. XXVIII.18. rursùm Dan. VII.14): alicubi tamen additis aliqvot verbulis opus futurum. Exempli gratiâ ad Levit. XVII.11.12. allegetur Hebr. IX.22 (& vicissim) & Matth.XXVI.27.28. Sed hîc addi possent ista, aut similia verba: Vetuerat Deus in Vetere Testamento sangvine vesci, propter causam qvam Levit. XVII.11. explicat, qvod sangvis destinatus esset ad expiandum animas. Nempè sangvis Agni Dei, effundendus pro peccatis Mundi (1 Ioh. 1.7.) cujus typus fuit sangvis pecudum in sacrificijs effusus: qvod ut attendendi esset occasio, prohibuit Deus sangvinem ad usus externos, Cibi vel potûs, adhiberi. At postqvam figura in Christo impleta est, tollit Christus typum, jubetque fideles sangvine suo potionari, &c Addo: allegandi alicubi necessariò videntur plures qvàm duo loci sibi invicem lucem ministrantes. Exempli gratiâ Ad Hebr. X.5.allegandus est Psalmus XL.7. (in vulgata est ver. 9.): ibi autem Deut. XV.17. Ubi addatur annotatiuncula talis. Servo, Domino suo in [catchword: æter]

          

                         CAP.XXIII

æternum se addicenti, jussit Deus perforari aurem. Hoc David in æternum se addicens Deo, sibi à Deo esse factum, magno suo solatio memorat Psal. XL.7. Apostolus vero tandem ad Christum in hostiam æternam pro peccatis sese oblaturum Deo, applicat, Hebr.X.5. Sed nota: pro Davidico illo, Perforasti mihi aures, Spiritus Sanctus per Apostolum loqvens, usurpat; Corpus aptasti mihi. Nempè qvia filio Dei aures (manus, latus, pedes) perforari non potuissent, nisi assumsisset corpus &c. Annon hâc ratione, qvæso, Type & antitypi Lucis acciperent aliqvid? Atque si sic totam Scripturam per ipsam scripturam, haberemus explicatam: consideretur obsecro, qvanta esset Scripturarum lux! qvanta Fides securitas! glossante Verba sua Deo ipso, non hominum aliqvo. Patet igitur, nos Allegationes marginales in Scripturæ libris desiderare pleniores, qvàm adhuc exstant, & alio fine, qvàm adhuc scriptæ sunt, scriptas. Pauciores enim in editis adhuc Biblicis libris exstant,qvàm res requirat. (Illas certè, qvas exempli gratiâ modo apposuimus, nusqvam adhuc reperias.) Et nihil ferè aliud, præter similes historias, vel sententias, citatur: propter eundem ferè usum, qvem majores illæ separatim editæ Scripturarum Concordantiæ, præstant: nempè ut Scripturarum inventaria sint. At nos non jam Verborum indices sed Sensuum claves reqvirimus.

Interpretatio

Scripturarum

qvando rationibus

firmanda

     17. Alterum commentationum fontem (super Authorum qvoscunque Textus) esse dixi Rationem sanam, argumenta suppeditantem, qvibus demonstretur, non posse aliter locum præsentem intelligi, nisi apertas absurditates incurrere velimus. Si ergò Scriptoris opinione hominum sapientis verba & mentem sic interpretari gaudemus, nè qvid absurdi videantur inferre: qvantò magis sapientissimi Dei? cujus cogitationes, verba facta, nonnisi rationes rationum esse possunt. Deposuit nempe ille in nobis imagine suâ, Veritatum illarum, qvas Rebus [catchword: à se]

                 CAP. XXIII.

          à se creatis, Verbisque à se prolatis, impressit, sigilla: Notiones communes, omni homini sic innatas, ut qvicqvid Verum est libenter credatur, rectè intellectum. Hinc Deus ipse toties, Verbo suo nos alloqvens, ad Rationis judicium provocat. Qvi legit intelligat (Matth. XXIV.15.) Ut prudentibus loqvor: Vos ipsi judicate qvid dicam (1 Cor. X. 15.) Nolite esse sicut Eqvus & Mulus, qvibus non est Intellectus (Psal.XXXII.11) Vos ipsi Viri Iuda judicate inter Me et Vineam meam: qvid adhuc debui facere, & non feci? (Ies. V.3,4.) &c. Hinc & receptum illud: Verbum Dei stolidè intellectum, non est Verbum Dei. Ex hoc igitur fonte (Rationis sanæ) depromenda qvoque esse super scripturas Sacras commentaria, magno Ecclesiæ usu, existimamus: si non ut meliùs intelligantur Verba Dei, certè ut intelligantur promptiùs, et penetrent profundiùs: tandem verò etiam excludant (in illis qvæ nobis invitis dicuntur) contradictionem, sensu nostro propriomet suo testimonio sic etiam convicto. Qvod volo hoc est: ut Omnibus effatis Dei subnectantur communes aliqvæ Notitiæ, ex dictamine propriæ Conscientiæ, aut innatæ Lucis, depromptæ: qvô nihil nisi summa ratio, divinis dictis & factis subesse, ubique clarè pateat. Exempli gratiâ Cùm Deus dicit: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde &c. apponatur: summo debentur summa. Ubi: Et proximum sicut teipsum, adde: Æqvalibus æqvalia debentur &c. Si non ubique tàm clara innatæ lucis dictamina adhiberi possent, nihil obstat qvô minùs ratiocinij aperti aliqvid adhibeatur. Exempli gratiâ ad loca paragrapho præcendeti allegata. Ad Dan. VII.14. sic: Imperium universale, in omnes dari non potest, nisi illi, qvi omnium sit potentior, sapientior, melior: ut providentiâ consilio, auxilio, omnibus sufficiat. Qvalis cum nemo hominum [catchword: morta]

                        CAP. XXIII.

mortalium sit frustrà Reges terræ id qværere, cum aliorum oppressione, tentârunt (Dan. VII.4.&c.) Deus ergò reperit eum, cui soli honor ille competeret, Filio suo Π<right margin: Πfilio> hominis facto (Ioh.V.27.) Ad Levit. XVII. 11) 11. annotari potest. Alteram Deus causam, sangvinis ad esum vetiti, addit: Qvod anima omnis viventis sit in sangvine ejus. Ergò cum sangvine brutorum animam brutorum, id est, mores brutales, in homines transire noluit Deus. Interim ratio hæc firmat alteram, de sufficientia sangvinis Agni Dei Christi, ad expiandum mundi peccata, delendam mortem, reddendam vitam. Nam si in sangvine viventis est vita; Ergò in sangvine æternum viventis (Filij Dei) æterna vita (1 Ioh. V.20.) Ad locum tandem Deut. XV.17. non abs re fuerit addi: Auris est organon auditûs: auditu verò percepta mandata exseqvi, Obedire est. Ergò aurem perforari servo perpetuo voluit Deus, ut patulas esse debere perpetuò, ad obediendum perpetuò intelligeret, &c.   Talibus annotatiunculis illustrata Scriptura tota, pateret intellectui cujusvis hominis tota. Haberetque forsan etiam ad convincendum & Deo cooperante convertendum, Infideles & Hæreticos, vim aliqvam: Amotâ sic leniter ubique absurdi opinione (qvalibus fidem nostram scatere sibi imaginantur) atque hic glaucomate ab oculis illorum detorso.

Verborum [Dei]

veritas sensuum

& experientiæ

testimonijs roboranda

               18. Tertium super Scripturas Commentarium, dixi contexendum esse ex Veritatibus ad sensum patentibus. Cujus consilij fundamentum hoc est. Viri sapientis & Veracis Verba, Res potiùs sunt qvam Verba: hoc est, Res Verbis subsunt semper, certiùs ac verius, qvam transitoria illa Verba vel in aëre sonare, vel in charta splendere, deprehenduntur. Cum ergò Verba in Scriptura consignata, sapientissimi simul & veracissimi Dei verba sint (qvi nec decipi potest, ignorantiâ; nec decipere nos, rerum non existentium narratione): qværenda omninò est semper & ubique Verbo-

                         CAP. XXIII.

rum Dei veritas, ad sensus usque evidentiam. Sive qvidem ex ipsis Scripturis haberi potest complementi veritas; sive aliunde, ex fide dignis historijs; sive tandem ex propriâ experientiâ, rerumque testimonijs.   Primi exemplum esto: Locis illis apud Mosen, ubi toties Sacerdoti pro peccatis sacrificanti præcipitur, ut septies sangv SEPTIES SANGVINEM spargat coram Domino, ante velum (Levit. IV.6.17.) et contra propitiatorium (ibid. XVI.14.19: ex alibi.) Qvidnî lucis aliqvid accedat, si addatur: Ideò id mandatum fuit ab Omniscio Deo, qvia præfigurare debebat effusionem sangvinis Christi, Sacerdotis æterni septuplicem. Toties enim sangvinem de se in passione suâ pro peccatis mundi spargebat. I^o in monte Oliveti (Lucæ XXII.44.) II^o in flagellatione (Matth. XXVII.26.) III^o in Coronatione (ibidem ver. 29.) IV^o & V^o ex utraque manu utrinque extensâ. VI^o è pedibus simul perforatis. VII^o è latere jam mortui lanceâ aperto (Iohan. XIX.34.)       Secundi generis locus esto, Deuter XXVIII. 56 (de edendis in obsidione carnibus propriæ prolis): qvem completum fuisse reipsâ, citari potest Iosephus Flavius, in historia ultimæ desolationis Hierosolymæ.     Tertij generis Prover. XI.15: cujus veritatem experiri potest in seipso qvivis incautus.   Experimenta certè qvotidiana non desunt.

Verborum de divinæ

Scripturæ studijs

epilogus.

     19. Atque istæ sunt nostræ de concinnandis Scripturæ divinæ optimis, id est, brevissimis, lucidissimis, solidissimisque Commentarijs, cogitationes & Vota. Qvæ an usûs sint alicujus, Ecclesiæ submittimus judicio: ipsi ad explicandum Methodi Lingvarum. novissimæ reliqvos, ad juventutem Christianam et Scholas redituros, Usus, perrecturi.