The Hartlib Papers

Title:Scribal Copy, Comenius' Didactica Magna, Chapter 29
Dating:Undated
Ref:35/6/128B-133A
[35/6/128B]

                     Caput XXIX.
             Scholæ Latinæ Delineatio.
Metas huic figimus, ut cum Lingvis quatuor tota Artium Encyclopædia exhauriatur. Nempe ut dedu- [catchword: ctos]
[35/6/129A]

                                                    227.
ctos legitimè per has Classes adolescentes sistamus.
     I    Grammaticos, Latinè et Vernaculè perfectè, Græcè & Hebraice ad necessitatem, omnium in sermone rationes reddere valentes.
     II   Dialecticos, definire, distingvere, argumentari, & argumenta solvere, peritos.
     III Rhetoricos seu Oratores, de quavis data materia eleganter & nervosè sermocinari
     IV   Arithmeticos, &
     V    Geometras: tum ob varias vitæ necessitates, tum quia hæc scientiæ inprimis ad alia ingenium excitant & acuunt.
     VI   Musicos, practicos et theoricos.
     VII. Astronomos, saltem in [fundamentalibus altered], nempe doctrina sphærica & Computo, versatos: quandoquidem sine his et Physica, et Geographia, et magnam partem Historia, cæca est.
     {Atque hæc erunt decantatæ illæ septem liberales Artes; quarum cognitionem Philosophiæ Magistrum absolvere vulgus opinatur. Sed nostri ut altius assurgant, placet insuper esse.}
     VIII Physicos, qui Mundi compagem, Elementorum vim, Animalium differentias, Plantarum et Metallorum vires, Corporis Humani structuram etc intelligant: tam in genere, ut in se sunt, quam in applicatione Creaturarum ad usus
[35/6/129B]

228.
vitæ nostræ: quod Medicinæ, Agriculturæ, cæterarumque mechanicarum artium partem, exhauriet.
     IX   Geographos: qui mente depictum circumferant Orbem terrarum, & Mare cum insulis, & flumina, et Regna etc
     X    CHRONOLOGOS, qvi revolutionem seculorum temporis exordio per suos articulos teneant.
     XI. HISTORICOS, qvi notabiliores generis humani, & Regnorum præcipuorum, Ecclesiæque, mutationes, Gentium & hominum varios ritus & casus etc enumerare sciant.
     XII ETHICOS, qvi Virtutum & vitiorum generea & differentias exactè observare, hæc fugere illas sequi, norint: tam in generali idea, quam in speciali applicatione, quantum ad vitam Oeconomicam, Politicam, Ecclesiasticam etc
     XIII.Denique THEOLOGOS fieri volumus: qui non solum fidei suæ fundamenta teneant, sed eandem Scripturis tueri quoque possint.
     In his omnibus hujus<TRANS SWITCH="2"></TRANS> sexennij<TRANS SWITCH="3"></TRANS> studiorum<TRANS SWITCH="1"></TRANS> cursu peracto Adolescentes si non perfectos (perfectionem enim nec juvenilis ætas admittit, cùm experientia longiore sit opus ad theoriam praxi firmandam, nec uno sexennio Eruditionis oceanum exhauriri possibile est) certè tamen futuræ cujusdam perfectæ Eruditionis fundamenta solida habentes, sisti cupimus.
     Opusque erit pro sexennali culturâ classibus distinctis sex:
[35/6/130A]

                                                    229
quarum, ab infima numerando, appellationes esse queant istæ.
          {I   Grammatica
          {II Physica
Classis   {III Mathematica
          {IV Ethica
          {V   Dialectica
          {VI Rhetorica.
     Qvod Grammaticam, veluti cæterarum clavigeram, præmittamus, nemo litem movebit, spero: hoc autem possit illis qui consvetudinem pro lege sequuntur mirum videri, quod Dialecticam & Rhetoricam realibus scientijs usque adeò postponamus, Sed ita convenit. Evicimus enim jam Res ante Modum rerum, materiam scilicet ante formam, tradi debere: & hanc meam methodum ad solidas celeresque progressus faciendum aptam esse, ut prius instruamur materiâ, quàm eam jubeamur vel dijudicare acutè, vel verbis enuntiare floridè.
 Alioqvin habeas in parato omnes differendi eloqvendique modos, sis tamen à rebus qvas examines aut persvadeas egenus, qvomodo examinabis aut persvadebis? Planè ut virginem non imprægnatam parere impossibile est, ita Res rationabiliter eloqvi eum, qvi Rerum cognitione præimbutus non est. Res per se sunt, id quod sunt, quamvis se illis nulla ratio aut lingva applicet: Ratio verò & Lingva tantum circa res versantur, & ab illis pendent: sine Rebus aut evanescunt, aut fiunt sine mente sonus, conatu vel stupido vel ridiculo. Cum ergò Ratiocinatio & Sermo in Rebus fundentur, fundamentum præmitti ipsa necessitas flagitat.
[35/6/130B]

230
     Naturalium scientiam præmitti debere doctrinæ Moralium qvanqvam à multis contrarium fiat, evicerunt argumentis viri docti. Lipsius Physologiæ lib: 1. Cap: 1 ita scribit: Nobis magnorum auctorum sententia placeat: et consentiam sciamqmue<sciscamque> Physica primo loco tradi. Voluptas in hac (Philosphiæ) parte major idonea ad alliciendum & tenendum; dignitas etiam major, & splendor admirationi excitandæ: denique animi præparatio & cultus ad Ethicam cum fructa audiendam.
     De Classi Mathematica dubitari possit, seqviné Physicam de<be>at, an præire? Antiqui sanè a studijs Mathematicis rerum contemplationem ordiebantur: unde et nomen illis Disciplinarum ([Greek: mathemáton]) indidêre, et Plato Academiam suam neminem [Greek: ageometreton] ingredi voluit. Causa in promptu est, quia scientiæ illæ circa numeros & & quantitatem versantes magis constanti sensu, ideoque faciliores & certiores sunt, vimque imaginativam, colligunt & figunt, tandemque ad alia etiam, magis a sensu remota, disponunt et excitant.
Hæc omninò vera sunt: nobis tamen alia qvædam consideranda hîc fuere. Nempe 1. Svasimus nos in Schola Vernacula Sensus exercitari, & Ingenia excitari, sensualibus, etiam numerorum doctrinâ diligenter cultâ; jam ergò nostri non omninò [Greek: ageométretoi] hîc erunt. 2 Methodus nostra gradatim semper procedit. Antequam igitur ad sublimiores Qvantitatum speculationes veniatur, commodè interseritur Concretorum doctrina, de Corporibus, ad abstracta illa subtilius pren- [catchword: sanda]
[35/6/131A]

                                                    231.
sanda gradum factura. 3 Adjungimus nos Mathematicæ Classis penso artificialia pleraque: quorum cognitio facilis & vera sine naturalium doctrina haberi vix potest: præmittimus ergò. Verumenimverò <si> aliorum rationes, aut praxis ipsa, aliud nihilominus evicerint, contrapugnare animus non est. Nunc ut rationes nostræ sunt, ita statuimus.
     Post adeptum sic mediocrem (ope VESTIBULI & IANUÆ, quibus Classem primam tribuimus) Latinæ Lingvæ usum: proponi discipulis svademus scientiam generalissimam, quam sapientiam primam, vulgo autem Metaphysicam vocant, (rectius autem nostro judicio [Greek: prophusika], seu [Greek: upophusika] (Antenaturalis, seu subnaturalis doctrina diceretur.) Nimirum ut hæc prima & ima Naturæ fundamenta detegat: necessaria puta rerum omnium reqvisita, & attributa, & differentias: cum generalissimis rerum omnium normis,/ <right margin: tum definitionibus tum axiomatibus> tum ideis atque structuris : qvibus cognitis (id autem facile admodum fiet methodo nostrâ) particularia post omnia ita speculari liceat, potiori<TRANS SWITCH="2"></TRANS> ut<TRANS SWITCH="1"></TRANS> ex parte qvasi prænota jam videantur, nihilque adeò novum videatur, præter generalium ad specialia quæque aplicatio[sic]. Immediatè igitur ab his generalibus, vel trimestre illis impendendo (influent enim facilimè, qvia veluti mera principia erunt, qvæ omnis humanus sensus insito lumine ultrò agnoscat & admittat) in Mundi visibilis speculationem veniatur, ut Naturæ artificia (in [Prophysicis altered] monstrata) Naturæ primùm exemplis particularibus
[35/6/131B]

232.
patescant magis magisque. Hoc studium dabit Classim Physicam.
      Tum ab Essentia rerum venietur in Accidentia rerum accuratius speculanda: qvod vocamus Mathematicam<TRANS SWITCH="2"></TRANS> Classim<TRANS SWITCH="1"></TRANS>
     Mox Homo ipse cum actionibus liberæ Voluntatis suæ, tanquam rerum dominus, speculandus veniat: ut observare discant, qvid potestati & arbitrio nostro subjaceat, qvid non? & qvomodo ad leges universi administrari conveniat etc Hæc docebuntur anno qvarto, in classi Ethica.
     Ad omnia illa non amplius historicè solùm, per [Greek: tò óti], qvemadmodum in Vernaculis rudimentis fiebat: sed per [Greek: tò dióti], ut jam in rerum causas et effecta attendere adsvescant. Cavendo tamen in his quatuor classibus primis admiscere qvidquam controversi: quia hæc integrè volumus reservari Classi qvintæ, uti seqvitur.
     In classi igitur Dialectica, post præmissa & interserta brevissima ratiocinationis præcepta, percurri volumus materias Physicas, Mathematicas, Ethicas; et qvidqvid majoris momenti occurret, qvod inter eruditos in controversiam venit, hîc demum ventilari. Ubi doceatur: Quæ controversiæ origo? qvis status? qvæ thesis & antithesis? qvibus argumentis veris, aut verisimilibus, hæc aut illa propugnetur? Tum detegatur alterius assertionis error, & erroris occasio, & argumentorum fallacia, [deletion] proque thesi vera argumentorum robur, etc Ita eâdem operâ fiet tum præmissorum repetitio jucundissima, tum non intellecto- [catchword: rum]
[35/6/132A]

                                                     233.
rum prius instructio <illustratio> utilissima; & Ars ipsa ratiocinandi, ignota vestigandi, obscura declarandi, ambigua distingvendi, generalia limitandi, vera ipsius veritatis armis propugnandi, falsaque convellendi, & denique confusa ordinandi, perpetuis exemplis, hoc est viâ brevi & efficaci, compendiosè docebitur.
     Postrema classis Rhetorica erit, in qua volumus exerceri praxin veram, facilem, jucundam, omnium hucusque traditorum: è qua constet, didicisse aliquid nostros, nec hîc fuisse frustra. Nempe juxta Socrati<cum illud> illud cum, Loquere, ut te videam, quorum hactenus formavimus ad Sapientiam Mentem potissimum, jam formari volumus Lingvam ad Eloquentiam sapientem. Præmissis ergò iterum brevissimis & dilucidissimis Eloquentiæ præceptis, ad exercitia veniatur: imitationem optimorum dicendi magistrorum. Non tamen circa easdem materias hærendo, sed excursando iterum in omnes Veritatis & Varietatis rerum campos, & honestatis humanæ vireta, sapientiæque divinæ paradisos: ut qvidqvid verum & bonum utile, jucundum & honestum, esse sciunt, id etiam pulchrè eloqui, potenterque ubi opus urgere, sciant. Cui rei, hoc loco jam constituti, habebunt suppellectilem non contemnandam: cognitionem nempe Rerum omnigenarum pulchram, Verborum autem, Phrasium, Adagiorum, Sententiarum, Historiarum etc apparatum ferè sufficientem.
     Verum de his particularius aliâs, prax si opus: Nam praxis
[35/6/132B]

234
ipsa cætera ultrò dabit. Hoc solum addere libet. Quia constat Historiarum cognitionem pulcherriman Eruditionis partem esse, Vitæque totius veluti oculum, placet hanc per omnes hujus sexennij Classes spargi, ut qvidqvid ad modum memorabile ab omni antiqvitate factum aut dictum esse constat, id nostri ne ignorent. Eâ tamen prudentiâ studium hoc dispensari posse optandum est, ut discipulis laborem non tam augeat, quam emolliat, severiorumque studiorum condimentum fiat.
     Nos ita cogitavimus: posse pro qvavis classe peculiarem libellum, certo historiarum genere refertum, concinnari: nempe ut proponatur.
          {I.   Sacra Bibliorum epitome.
          {II. Naturalium
in Classe {III Artificialium, de Inventionibus rerum.
 Historia {IV   Moralium, excellentiora Virtutum exempla
          {      etc
          {V    Ritualis, de varijs gentium Ritibus etc
          {VI. Universalis, totius Mundi, et
                præcipuarum gentium, imprimis verò Patriæ
                etc omnia compendiosè, necessarijs tamen
                 non omissis.
     De Methodo speciali in his scholis usurpanda nihil nunc dicam, nisi hoc: Publicas illas ordinarias quatuor horas ita nos optare dispensari, ut matutina utraque (post sacrum pietatis exercitium) cedat Scientiæ seu Arti illi, à qua Classis denominatio est: Pomeridianam verò primam occupet Historia; secundam Exercitatio, styli, vocis manus prouti materies cujus- [catchword: vis]
[35/6/133A]

                       235.
vis classis reqvirit.