The Hartlib Papers

                 Præfixa sunt Mochingeri Animadversiones.

                 ---------------------------------------

                   DIDACTICA MAGNA,

                   Universale Omnes

               Omnia docendi artificium

                      exhibens

                        sive

       Certus & exqvisitus modus, per omnes alicujus

       Christiani Regni communitates, Oppida & Viros,

         tales erigendi Scholas, ut Omnis utriusque

           sexûs Iuventus, nemine usqvam neglecto,

        Literis Informari, Moribus expoliri, Pietate

           imbui, eáque ratione intra pubertatis

            annos ad omnia qvæ præsentis & futuræ,

                   vitæ sunt, instrui possit,

                  Compendiosè, Iucundè, Solidè

                   Ubi omnium qvæ svadentur.

FUNDAMENTA, ex ipsissima Rerum natura eruuntur:

VERITAS, artium Mechanicarum parallelis exemplis

                                       ostenditur:

SERIES, per Annos, Menses, Dies, Horas,disponitur:

VIA, denique in effectum hæc feliciter deducendi,

        facilis & certa ostenditur.

                  DIDACTICÆ NOSTRÆ

                 prora & puppis esto:

     Investigare & invenire modum, qvo Docentes minus

     doceant, Discentes verò plus discant; Scholæ minus

      habeant strepitûs, nauseæ, vani laboris, plus autem

       otij, deliciarum, solidique profectus; Republica

               Christiana minus tenebrarum,

            confusionis, dissidiorum, plus lucis,

              ordinis, pacis & tranqvillitatis

                    Psalm: 67.1,2.

       Deus misereatur nostri, et benedicat nobis!

      Illuminet vultum suum super nos & misereatur

           nostri! Ut cognoscamus in terra

            viam Tuam, in omnibus gentibus

                   salutare Tuum. 2

                Lectoribus Salutem.

       DIDACTICA, docendi artificium sonat.

     Qvod nuper eximij qvidam Viri Sysiphica Scholarum saxa miserati, vestigare aggressi sunt; ut dispari ausu, ita profectu dispari. Qvidam Lingvam solum, hanc aut illam, facilius tradendi compendia venati sunt. Alij Scientiam vel Artem, hanc illamve, celerius instillandi breviores tentarunt vias. Alij aliud. Omnes ferè per externas qvasdam è faciliore praxi collectas observationes: id est à posteriori, ut loqvuntur. Nos Didacticam Magnam polliceri audemus: id est Universale Omnes Omnia docendi artificium. Et qvidem docendi Certò; ne possit non sequi effectus. Et docendi Promptè; nullâ scilicet docentium <right margin: aut> [&] discentium molestiâ vel tædio, summâ potius [utrinque altered] jucunditate. Et docendi Solidè: non [superficientenus sic] & dicis ergò, sed promovendo verè ad verissimam Literaturam, svavissimos Mores, Pietatemque intimam. Denique monstramus omnia hæc à priori, hoc est ex ipsissima immotaque Rerum Natura, velut è vivo fonte perennes producendo rivulos: qvos iterum in unum colligentes flumen, vniversale quoddam universales erigendi Scholas constituimus artificium.

     Magna utique sunt, qvæ promittuntur, & vehementer exoptanda! Sed quæ alicui somnia verius quàm rei certæ narrationem iri visum, facilè prævideo. -- -- -- --

--- Cohibe tamen judicium qvisqvis es, donec qvid rerum

     Artem igitur artium tradere operosæ molis res est, exqvisitoque eget judicio: nec unius hominis, sed multorum cum unus nemo tam sit oculatus, cujus aciem non subterfugiant plurima. Iccircò M<m>erito à Lectoribus meis reqviro, imò per humani generis salutem omnes, qvibus hæc videre dabitur, obtestor; Primùm, ne temeritati tribuant, qvòd sit qvi talia & tanta non solùm tentare, sed & polliceri, animum inducat, cùm id salutari admodum scopo fiat. Secundò ne desperent illicò, si non primus statim conatus successerit, resque con- [catchword: cepta]

     Ars hæc docendi & discendi, eò perfectionis gradu, ad qvem nunc assurgere velle videtur, bonam partem ignota fuit anteactis seculis: ideòque laborum & molestiarum, hæsitationum & hallucinationum, errorum & mendorum, plena fuit res literaria, plenæ scholæ, ut nonnisi qvibus diviniora contingebant ingenia ad solidiorem eruditionem eluctari possent.    Sed coepit nuper Deus exorienti cuidam novo seculo velut auroram præmittere, excitatis per Germaniam aliqvot Viris bonis, qvi perperplexitatum Methodi Scholis usitatæ pertæsi de faciliore aliqva & compendiosiore Lingvas & Artes docendi via cogitationes susceperunt: alij nempe post alios, ideoque alij præ alijs successu majore: ut ex editis in lucem Didacticis eorum libellis, & speciminibus patet. Rattichios intelligo, Lubinos, Helvicos, Ritteros, Bodinos, Glaumios, Vogelios, Wolfstirnios: & quem inprimis nominasse conveniebat, Iohannem Valentinum Andreæ (qvi ut Ecclesiarum & Politiarum, ita Scholarum morbos passim in aureis suis scriptis egregiè detexit,

     Plenius itaque super qvibusdam informari, de non nullis etiam monere, cupiens, ad unum, & alterum & tertium istorum literas dedi, sed frustra. Partim qvod sua sibi inventa nimis arctè custodiat nonnemo: partim qvod literæ, ijs ad qvos erant datæ non repertis, ad me sine responso redierint. Unus etiam illorum (Clarissimus I.V.A.) lampada se tradere nobis amanter rescripsit, & ad audendum etiam aliquid animavit. Qvò animus meus veluti stimulatus, freqventius hæc apud se agitare coepit. donec & impotens publici profectûs desiderium à fundamento rem hanc tentare coëgit. Statutis igitur extra orbitam alienis inventis, cogitatis, observa- [catchword: tis]

     Qværere magna licet, licuit, semperque licebit:

       Nec labor in Domino coeptus inanis erit.

                                                 (1.

         Omnibus Rerum humanarum Præsidibus,

        Politiarum Moderatoribus, Ecclesiarum

          Pastoribus, Scholarum Rectoribus,

     Liberorum Parentibus & Tutoribus, Gratia sit

         & pax à DEO & Patre Domini nostri

          Iesu Christi, in Spiritu Sancto.

Creatum primitùs è pulvere terræ hominem collocavit Deus in Paradiso voluptatis, quem plantaverat in Oriente, non solùm ut eum custodiret & coleret (Gen. 2. 15.) sed ut ipse quoque esset hortus deliciarum Deo suo. Ut enim Paradisus erat amoenissima mundi pars: ita Homo creaturarum delicatissima. Paradisus fuit ad Orientem plantatus: Homo ad imaginem ejus, cujus exortus sunt ab initio, à diebus æternitatis. In Paradiso productum fuit omne lignum pulchrum visu & ad vescendum suave, de omnibus quæ alibi sparsim exstabant per universam terram: in Homine omnis materia mundana, omensque formæ & formarum gradus, ad totum divinæ sapientiæ artificium exprimendum, in unum veluti cumu^..lum congesta sunt. Paradisus habebat Arborem scientiæ boni & mali: Homo habet Mentem ad discernendum, & Voluntatem ad eligendum, quidquid usquam boni aut mali est. Paradiso inerat Arbor Vitæ: Homini Arbor ipsa immortalitatis, Sapientiæ nempe Dei, quæ radices æternas in homine possuit (Ecclus. 1. 14.) Fluvius egrediebatur de loco voluptatis ad irrigandum Paradisum, qui inde dividebatur in quatuor capita(Gen. 2. 10) In Hominis cor varia Spiritus Sancti dona influunt Π <right margin: Πad irrigandum eum, rursumque de ventre ejus flumina fluunt> aquæ vivæ (Ioh. 7. 38.) hoc est, in Homine & per Hominem diffundit se variè Sapientia Dei, tanquam divisis quâquaversum fluminibus. ------------------------------------

   Quod idem Apostolus testatur, cum ait, per Ecclesiam principibus & potestatibus Coelorum (id est Angelis) innotescere multiformem [catchword: Sapientiam]

2)

Sapientieam Dei (Eph. 1.10). Verè itaque paradisus deliciarum Deo suo <est> quisque Homo, si se continet ubi collocatus est. Similiter Ecclesia ipsa, quæ est hominum Deo deditorum collectio, Paradiso, Horto, Vineæ Dei, comparatur in Scriptura.

     Sed eheu infelicitatem nostram! Amisimus paradisum delicarum corporearum, in quo fuimus: & amisimus simul paradisum deliciarum spiritualium, quod fuimus ipsi. Ejecti sumus in solitudines terræ, & facti sumus ipsimet solitudo & desertum quoddam tetrum & squalidum. Ingrati nempe fuimus ijs quibus nobis abundè prospexerat Deus in paradiso, corporis et animæ respectu: meritò igitur utrisque sumus exuti, Anima & Corpus nostrum ærumnis expositum. A^.udiamus de his Prophetam, in persona superbi ad poenas damnati Tyrij Regis, ita loquentem: In delicijs Paradisi Dei fuisti, Omnis lapis pretiosus operimentum tibi fuit, Sardius, Topazius, & Iaspis, Chrysolithus, & Onyx, & Berillus, Sapphirus, & Carbunculus, & Smaragdus, cum Auro. Opus tympanorum & fistularum die quo procreatus fuisti, parata erant tibi. Tu Cherub fuisti, ex quo unxi te p^... protectorem (Dominum cæteris Creaturis.): ex quo præposui te, in monte sancto Dei eras, inter lapides ignitos indesinenter ambulabas. Perfectus eras in vijs tuis, à die conditionis tuæ: donec inventa est iniquitas in te. In multitudine negotiationis tuæ repleta est sunt interiora tua iniquitate, & peccasti. Ideò ejeci te de monte Dei, et perdidi te etc Cum elevatum est cor tuum in decore tuo, perdidistti sapientiam tuam, in terram projeci te etc (Ezech. 28. ver 13. etc) Projecit, eheu, & disjecit nos justa indignatione suâ, ut quanquam fuerimus velut hortus Eden, jam facti simus velut solitudo deserti.

    Gloria tamen, & laus, & honor, & benedictio, in sempiterna secula sit miseratori nostro Deo, qui ut nos ad momentum dereliquit, non tamen in solitudinem æternam reliqvit: qvin emittens Sapientiam suam, per quam plantati sunt Coeli, & Terra, & omnia, misericordiâ [catchword: suâ]

suâ iterum circummunivit derelictum paradisum suum, humanum genus: ut inter mortuis, retorridisque Cordium nostrorum arboribus securi & ferrâ & radulâ Legis suæ succisis et decorticatis, novos de coelesti paradiso surculos (Fidei, Charitatis, Spei) insereret: & quos, ut radices agere & increscere possent, proprio sanguine rigavit, varijsque Spiritus sui sancti donis, veluti aquæ vivæ rivulis perfundere non intermittit: operarios quoque suos, Spirituales arboratores, qui novi^. plantarij Dei fidelem curam gerant, submittens. Ita enim Iesajam, & in persona ejus alios, alloquitur Deus: Posui Verba mea in ore tuo, & in umbra manus meæ protexi te, ut plantes coelos, & fundes terram, & dicas ad Sion, Populus meus es tu (Ies. 51. 16.) Virescit igitur denuo Ecclesiæ hortus, cordis divini delicium: quemadmodum apud Iesajam iterum loquitur, (cap. 51 ver. 3). Consolabitur Dominus Sion, consolabitur omnes ruinas ejus: & ponet desertum ejus quasi delicias, & solitudinem ejus quasi hortum Domini. Gaudium & lætitia invenietur in ea, gratiarum actio, & vox laudis. Et apud Salomonem: Hortus conclusus, soror mea sponsa; Hortus conclusus, fons signatus. Emissiones tuæ paradisus malorum punicorum cum pomorum fructibus, cypri cum nardo etc (Cant. 4. 12, 13.) Cui respondet sponsa Ecclesia: O {tu ipse} fons hortorum putee aquarum viventium, quæ fluunt impetu de Libano! Surge aquilo, & veni auster, perfla hortum meum, ut fluant aromata illius! Ut veniat dilectus meus in hortum suum, et comedat fructum pretiosum suum (Ibid. ver. 15, 16, 17.)

Verumenimverò satisne ex voto nova hæc paradisi Dei plantatio succedit? Omniane germina feliciter succrescunt? omnesne novæ plantationis arbores nardum, vel crocum, vel cinnamomum, vel myrrham vel aromata, & fructus pretiosos, ferunt? Audiamus vocem Dei, Ecclesiam suam alloquentis: Ego plantavi te Vineam electam, totum semen fidele: quomodo ergò versa mihi es in palmites degeneres? (Ier, 2. 21.) Ecce querelam Dei, novam etiam hanc paradisi plantationem degenerare! Cujusmodi quiritationum plena est scriptura: pleni omnigenæ confusionis omnium oculi, qui unquam res humanas, vel etiam ipsius Ecclesiæ, contemplari ag- [catchword: gressi]

4).

gressi sunt. Sapientissimus[altered] hominum Salomon[altered from: Salomomon], omnia quæ sub sole fiunt, etiam propria sua cogitata, dicta, facta, diligenter animo revolvens, deplorare coepit, nihil usquam occurrere præter vanitatem & ataxias: Perversa non posse corrigi, nec defectus numerari (Eccles. 1. 15.) adeò ut ipsa quoque sapientia afflictio sit Spiritus addatque indignationem & ærumnam (ibid, ver. 18.) Ut enim qui morbum suum ignorat, non curat: qui dolorem non sentit, non [gemit altered]; qui periculum non animadvertit, [deletion] non horrescit, etiam super abyssum aut præcipitia, quæcunque constitutus; ita qui depascentes genus humanum & Ecclesiam ataxias non considerat, eum non affici mirum non est. At qui se & alios infinitis nævis scatere videt; Vulnera & Ulcera sua & aliena magis magisque suppurare persentiscit, prodeuntisque fætoris gravitate nares oppletas habet; qui se & alios inter periculosissimas voragines & antra constitui, inter dispositos laqueos ubique obambulare, imò per præcipitia perpetua scandere <ferri> et jam hunc jam illum præcipitari, videt, difficile est non exhorrescere, non stupescere, non dolore emori. Nam ecquid tandem in nobis, & rebus nostris, suo loco aut statu est? Nihil usquam. Omnia præposterè et disturbatè, aut jacent, aut ruunt. Intelligentiæ loco, quâ Angelis æquari debuimus, in plerisque stupor tantus est, ut res maximè scitu necessarias juxta cum belluis ignorent. Loco Prudentiæ, quâ æternitati destinati æternitati nos parare debuimus, tanta est non solum æternitatis, sed & mortalitatis, oblivio, ut se terrenis & transitorijs, adeoque præsentissimæ morti, mancipent plerique. Loco Sapientiæ coelestis, quâ optimorum optimum agnoscere, venerari, eoque dulcissimè perfrui, concessum erat, foedissma est ab illo Deo in quo vivimus, movemur, & sumus, aversio, stolidissimaque sanctissimi Numinis ejus irritatio. Loco mutui amoris & candoris mutua odia, inimicitiæ, bella, cædes. Loco Iustitiæ, iniqvitas, injuriæ, oppressiones, furta, rapinæ. Castitatis loco, impuritates & obscænitates, in cogitationibus, sermonibus, factis. Loco simplicitatis & Veracitatis, mendacia, fraudes, doli mali. Loco [catchword: Humilitatis]

                                                     (5.

Humilitatis, fastus & tumores aliorum adversus alios. Væ tibi infelix progenies, quæ tantopere degenerasti! Dominus de coelo prospexit super filios hominum, ut videret, si est intelligens, & requirens Deum. Sed omnes declinaverunt, simul inutiles facti sunt: non est qui faciat bonum, non est usque ad unum. (Psal. 14.) Etiam qui aliorum duces se venditant, malè eunt, seducunt: qui phosphori esse debebant, tenebras plerumque offundunt. Sicubi verò boni & veri aliquid est mutilum est, elumbe est, disjectum est: qvinimò umbra & opinio, si compares cum eo quod verè adesse nobis debebat. Hoc si quis non animadvertit, scotomate sciat se laborare; sapientes certè, non per consvetarum opinionum conspicilia, sed per clarum veritatis lumen, suas & alienas res contemplando, norunt ita esse.

     Duplex autem relinqvitur nobis solatium. Primùm, quòd pro electis suis Deus paradisum æternum parat, ubi perfectio redibit, & quidem plenior ac firmior primâ illâ, nunc amissâ. In hunc Paradisum è corpore abibat Christus (Luc. 23. 43.) & raptus fuit Paulus (2 Cor. 12. 4.) et gloriam ejus conspexit Iohannes (Apoc. 2. 7. & 21. 10.)

     Alterum solatium, quòd hîc etiam subinde paradisum Ecclesiæ renovare, desertaque ejus in hortum voluptatis transformare soleat Deus: quemadmodum allegatæ supra divinæ promissiones ostendunt. Solemniter id aliquoties jam videmus factum: post Lapsum; post Diluvium; post <in>troductionem populi in terram Canaan; sub Davide & Salomone; post reditum è Babylone, & reædificatam Hierosolymam; post Christi in coelos ascensionem, & Evangelij ad gentes prædicationem; sub Constantino, Husso, Luthero, solemnissima verò reformatio expectanda restat, post Babylonis mysticæ destructionem, hoc est Antichristiani regni ruinam. Prædicunt enim divina oracula, fore, ut post sublatam Monarchiam quartam omnia Regna mundi fiant Domini Dei nostri, et Christi ejus, ut omnes gentes & lingvæ serviant ei; (Dan. 7. 14, 27.) Apoc: 19. & prædicetur Evangelium in universo Orbe in testimonium omnibus gentibus, antequam veniat consummatio (Matth 24. 14) futurumque in novissimis diebus, ut præparetur mons [catchwordi: domus Dei]

6).

domus Dei in verticem montium, & elevetur super omnes colles, ut fluant ad eum omnes gentes, dicendo: Venite, ascendamus ad montem Domini, & ad domum Dei Iacob, & docebit nos vias suas etc Conflabuntque gentes gladios suos in vomeres, & lanceas suas in falces etc (Ies 2. 2.etc) quia postquam introiverit plenitudo gentium, convertentur etiam reliquiæ seminis Abrahami ad Deum suum, & ad Davidem Regem suum (Rom. 11. 25. Os. 3.5.) ut sit Dominus rex super omnem terram, Dominus unus, & nomen ejus unum (Zach. 14. 9.) repleaturque terra scientiâ Domini sicut aquæ maris operientis (Ies. 11. 9.) & quæ plura ejus modi vaticinia exstant, de pulchro illo post destructum Antichristum, aliquousque Ecclesiæ statu; quem appropinquare jam, judicia illa Dei horrenda, quæ exercet nunc innuere videntur.

     Nobis igitur piâ mente disquirere incumbit [deletion], quodnam fundamentum tam universalis, tamque sanctæ, reformationis generis humani esse queat? ut consilij sapientiæ divinæ non ignari (quæ ordinariè per media, sive ordinaria sive extraordinaria, agit) succurrere & ipsi queamus rebus nostris, ijs modis et vijs quas monstrabit ipse Deus. Hoc autem nos Scripturæ divinæ docent, nullam sub Coelo aliam esse ad emendandas, humanas corruptelas viam efficaciorem, Iuventutis rectâ Institutione. Salomon enim omnes errorum humanorum labyrinthos pervagatus, & perversa non posse corrigi neque defectus numerari, questus, tandem se ad adolescentiam convertit, obsecrans, ut in diebus juventutis suæ meminissent Creatoris sui, eumque timerent, & mandata ejus observarent: Hoc enim esse TOTUM HOMINIS (Eccles. 12. ver. 1.) Et alibi dicit: Instrue adolescentem juxta Viam suam; etiam cum senuerit, non recedet ab ea (Prov: 22. 6.) Ideo David: Venite filij, audite me, Timorem Dei docebo vos (Psal. 34. 11.) Sed & ipse coelestis David verusque Salomon, æternus Dei filius, ad reformandum nos cælo missus, eandem viam intento velut digito monstravit, dicens: Sinite parvulos venire ad me, & ne prohibueritis eos. Talium enim est regnum coelorum (Mar. 10. 14.) Ad nos verò [catchwordi: cæteros]

                                                   7).

cæteros conversus, dicebit: Nisi conversi fueritis, & efficiamini sicut parvuli, non intrabitis in regnum, coelorum (Matth. 18. 3.) Hem quales isti sermones! Audite hæc & attentè considerate omnes homines! Audite inquam omnes, quid hîc omnium Magister & dominus edisserat! quàm solos parvulos Regno Dei idoneos, imò ejusdem regni hæredes, pronuntiet! illos solos ad hæreditatis participationem admittens, qui se parvulis [assimilaverit altered]. O utinam Vos dilecti pueruli vestrum hoc coeleste privilegium intelligatis! Vestrum ecce est, quidquid residui decoris, aut in patriam coelestem juris, est in genere nostro! Vester est Christus, Vestra Sanctificatio Spiritus, Vestra gratia Dei, vestra futuri seculi hæreditas: Vestra omnia hæc, ad Vos præcipuè, & infallibiliter, imò ad solos Vos, spectantia, nisi quis conversus efficiatur sicut Vos. Ecce nos adulti, qui solos nos existimamus homines, vos simiolas; solos nos sapientes, vos amentes; solos nos facundos, vos infantes; jam in Vestram ablegamur Scholam, Vos dati nobis in Magistros, gesta vestra in ideam & exemplar nostris!

     Cur tanti faciat & celebret Deus infantes, si quis expendere velit, causam non reperiet potiorem præter hanc; quod semen Dei primitùs Cordi humano insitum (semen puta Sapientiæ et Sanctitatis) minimè adhuc in illis suffocatum est: ideò Deus quod ibi suum videt, id agnoscit, amat fovet. Quanquam enim à Lapsu Adami corruptela intervenit: quia tamen secundus Adam, Christus, maculam illam sanguine suo eluit, & genus humanum denuò sibi, Arbori vitæ, insevit, excluditurque nemo nisi quis se propriâ incredulitate (quæ in infantes nondum cadit) excludit (Mar. 16. 16.) fit ut infantes, nondum se denuò peccatis & incredulitate polluentes, Regni Dei ex asse hæredes pronuntientur. At quod adultis nobis adest, id Deus suum esse non agnoscit: quia cum dormirent homines, venit inimicus, & superseminavit Zizania in medio tritici: [ut jam in agro cordis nostri underlining deleted] felicius proveniant spinæ, & tribuli, & quævis inutilis farrago.

Ea de causa Christus converti jubet, ut fiamus velut parvuli: id est, ut mala quæ à prava institutione hausimus, pravisque mundi exemplis didicimus, dediscamus, & in priorem gradum simplicitatis, mansuetudinis, [catchword: humilitatis]

8.)

humilitatis, castitatis, obedientiæ etc redeamus. At quia nihilgravius accidit, quàm adsvetis desvescere (Consvetudo enim altera Natura: Naturam verò ut expellas furcâ, tamen usque recurrit) sequitur inde, Nihil difficilius quàm hominem male institutum, restituere. Arbor enim uti excrevit, procera aut humilis, & ramis benè exporrectis aut concurvatis, ita manet adulta, transformari se non patitur. Canthus, lignum Rotæ curvatum, eoque situ induratum, millies facilius frangitur quàm ad rectitudinem redeat; patet res per experientiam.

     Unde necessariò concluditur: Si Corruptelis generis humani remedia sunt applicanda, id potissimùm per cautam Iuventutis Educationem fieri oportere. Æquè ut qui Hortum velit renovare pulchrè, novellis eum arbusculis conserere plantatasque ad læta incrementa providè curare, necesse est: quandoquidem ad Arbores vetulas transplantandum, & foecunditate imbuendum, artis exigua vis est. Puræ igitur mentes, vanis mundanis conceptibus et consvetudinibus nondum occupatæ <&> coinquinatæ, aptissimæ sunt Deo. Ostendere id voluisse videtur Dominus in figura cùm Hierosolymam profecturus jussit sibi quidem Asinam adduci & pullum Asinæ: non tamen Asinæ, sed Pullo, inequitavit. Additque Evangelista, talem Pullum sibi adduci mandasse Dominum, cui nullus hominum adhuc insederat (Luc. 19. 20.) Frustráne id factum & consignatum putabimis? Absit: omnia Christi, maxima & minima, dicta et facta, quemadmodum & omnes apices Scripturæ, mysteria continent ad instructionem nostram.

     Certum itaque sit, utut Christus senes & juvenes ad se vocat, & utrosque ad coelestem Hierosolymam lubens secum ducit, juniores tamen, à mundo nondum subjugatos, aptiores esse ad asvescendum jugo Christi, præ illis quos impositis oneribus suis mundus debilitavit, & vitiavit. Pullitiem itaque nostram Christo adduci æquum est: his suave jugum suum, & [seipsum altered], imponere gaudet Christus (Matth. 11.30.)

     Educare autem providè Iuventutem, est providere, ut animi eorum a Corruptelis mundi præserventur; et indita illis Virtutum semina perpetuis omnigenæ honestatis monitis & exemplis ad feliciter [deletion] germinandum proliciantur; denique, Dei & sui ipsius rerumque [deletion] <left margin:> variarum cognitione verâ mentes imbuantur: quò in lumine Dei videare lumen, [catchword: Patremque]

                                                  (9.

Patremque luminum super omnia amare & venerari, consvescant. Id si fieret, appareret re ipsa, verum esse quod Paltes canit. Deum ex ore infantium & lactantium perficere laudem, propter inimicos suos, ut destruat inimicum & ultorem (Psal. 8.3.) hoc est, ut confundat Satanam, qui ulturus condemnationem sui, has arbusculas Dei, Iuventutem, varijs fraudulentissimarum machinationum suarum vulneribus conficit, aut infernali veneno (exemplorum variæ impietatis & instinctuum [deletion] pravorum) radicitùs inficit, ut vel exarescant penitùs & concidant, vel intabescant saltem, & marcescant, & inutiles fiant. Atque ea de causa Deus tum Angelos, custodes puerulis addit (Matth. 18. 10) tum Parentes nutritios constituit, ab illisque liberos in disciplina & correptione Domini educari jubet. (Ephes. 6.4.) tum cæteris omnibus, ne malis exemplis innoxiam juventutem scandalizent & corrumpant, seriò mandat, secus facientibus æternum Væ denuntians (Matth. 18. 6,7.)

     At quâ ratione id in tanto confusionis mundanæ diluvio faciemus? Patriarcharum tempore, cum sancti illi Viri à mundo segregati seorsim habitarent, [ipsique altered from: ipsimet] in suis familijs Π<right margin: Π essent> non solum Patres familias, sed & sacredotes, Magistri ac Præceptores, facilius negotium procedebat. Remotis enim à pravorum consortio liberis suis, bono Virtutem exemplo prælucentes, leni admonitione, exhortatione, & sicubi opus fuit increpatione, suos secum ductabant. Quod factitasse Abrahamum testis est Deus ipse: Scio, inquit, quod præcepturus sit filijs suis, & domui suæ post se, ut custodiant viam Domini, & faciant judicium & justitiam (Gen. 18. 19.) Sed nunc promiscuè habitamus,boni mixti malis: malorumque quàm proborum infinitò major est numerus. Quorum exemplis tam validè abripitur juventus, ut in antidotum mali, subministratæ de Virtute colenda præceptiones vim nullam, aut exiquam, obtineant. Quid autem, quod <&> illa Virtutum præcepta rarò suppeditantur? Pauci sunt parentum, qui liberos suos boni aliquid docere possint: sive quod nihil tale didicerunt ipsi, sive quod alijs intenti hæc negligunt. Pauci & Præceptorum sunt, qvi juventuti bona benè instillare gnavi sint <norint>. Aut si quis aliquando est, rapitur ab aliquo Satrapa ad privatim suis impendendam operam, vulgò ejus copia non datur. Inde fit, ut juventus reliqua sine debita cultura [catchword: crescant]

10).

crescat, Sylvæ instar, quam nemo plantat, rigat putat, ad rectitudinem format. Hinc feri indomiti<TRANS SWITCH="2"></TRANS> et<TRANS SWITCH="1"></TRANS> mores & consvetudines occupant mundum, omnesque urbes & oppida, & omnes domos, & omnes homines, quorum corpora & animi meris confusionibus scatent undique. Si hodie nobis redivivus Diogenes, Socrates, Seneca, Salomon, redeat, non aliud reperient quam id quod est: si Deus de cælo nos alloquatur, non aliud dicet quam quod dixit, Corruptos esse omnes, & abominabiles factos in omnibus studijs suis (Psal. 14. 2.)

     Qvapropter, si quisquam est, qui consilij aliquid ferre, aut excogitare, aut gemitibus, suspirijs, fletu & lachrymis, à Deo exorare potest, quâ ratione succrescenti Iuventuti quàm optimè consuli possit, is ne taceat, sed consulat, cogitet, oret. Maledictus, qui errare facit cæcum in itinere, [inquit underlining deleted] Deus (Deut. 27. 18.) Maledictus igitur & qui cùm reducere queat cæcum ab errore, non reducit. Væ illi, qui scandalizaverit unum de pusillis istis, inquit, Christus (Matth. 18. 6.7.) Væ ergò illi etiam, qui cum amovere queat scandala, non amovet. Non vult Deus asinum aut bovem, per silvas & campos errantem, aut sub onere jacentem deseri, sed ei succurri, etiamsi cujus sit nescias, etiamsi inimici tui esse scias (Exod. 23. 4. Deut. 22. 1.) & debet illi complacere si nos non jumenta brutas, sed creaturam rationalm, non unum & alterum, sed mundum totum, errare videntes, securè transeamus, manum non admoveamus? Absit, absit! Maledictus qui facit opus Domini fraudulenter: & maledictus, qui prohibet gladium suum à sangvine Babylonis (Ier. 48. 10.) & speremus nos extra culpam fore, abominabilem confusionum nostrarum Babylonem securâ mente tolerantes? Ah exsere gladium, quicunque accinctum habes, aut quâ vaginâ hæreat non ignoras? utque sis bendictus à Iehova, Babylonis exterminationem promove. Urgete opus hoc Domini Vos Magistratus, ministri Dei altissimi, & gladio quem Vobis accinxit Dominus, gladio justitiæ, exterminate ataxias, quibus sese opplet, et Deum Vestrum irritat, mundus! Urgete Vos Præsules, ministri fideles Iesu Christi, & gladio Vobis commisso utrinque acuto, gladio oris, exscindite mala! Eò enim, ut evellatis, & destruatis, & dispendatis & dissipetis mala; ædificetis verò & plantetis bona, constituti estis (Ier. 1. 10. Psal. 101. 5. Rom. 13. 4. etc Iam autem intellexistis, felicius non posse obsisti malis in genere humano, quam ut ætate [catchwordi: prima]

                                                   (11.

primâ obsistatur: felicius non posse plantari arbusculas, ad æternitatem perennaturas, quàm si novellæ plantentur & educentur: felicius non posse in Babylonis locum Sionem excedificari, quam si vivi Dei lapides, Iuventus, maturè cædantur, dolentur, poliantur, structuræque coelesti adaptentur.

     Si ergò benè ordinatas & florentes volumus Ecclesias, & Politias, & Oeconomias, Scholas primùm ordinemus, & efflorescere faciamus, ut veræ vivæque sint hominum officinæ, Ecclesiarum, Politiarum, Oeconomiarumque Seminaria. - Sic demum potiemur fine nostro, aliâs nunquam.

Id autem quomodo sit aggrediendum, & in effectum desideratum deducendum, en id pandimus ob oculos, nos, quorum Spiritum excitavit Dominus! Qvid sit, videte & attendite, quibuscunque Deus oculos dedit ad videndum, & aures ad audiendum, & mentem ad judicandum. Si cui affulserit non animadversum prius lumen, det honorem DEO, fulgoremque hunc novum novæ ætati <ne> [invideat altered]. Si in lumine hoc luminis defectum notaveris, etiam minimum, aut supple & depura, aut ut depurari queat submone. (Plus vident oculi quàm oculus) Ita opus Dei concorditer agere, nos mutuò juvabimus: ita maledictionem fraudulenter opus Domini facientibus denuntiatam effugiemus: ita pretiosissima mundi cimelia, Iuventutem, optimè curaverimus: ita fulgorem, erudientibus alios ad justitiam promissum (Dan: 12. 2.) participabimus.

        Misereatur nostri Deus, ut in lumine ejus

             videamus lumen!         Amen.

12).

                Artis Didacticæ Usus.

      Ut Didactica rectè constituatur interest.

     1.Parentum: qui hactenus plerunque incerti erant, quid de liberis suis sperandum esset? Conducebant Præceptores, exorabant, donarijs [permulcebant altered] permutabant, tam in cassum [comma deleted] sæpe numero, quam ferè unquam ut cum aliquo fructu. At Methodo instituendi ad infallibilem usque certitudinem deductâ, non poterit non semper speratus effectus, cum DEO, sequi.

     2.Præceptorum: quorum plerique docendi artem planè ignorarunt, ideoque cum officio vellent satisfacere, macerabant se, & vires exhauriebant, operosâ diligentiâ; aut mutabant methodum, jam hoc jam illo modo successum tentantes, non sine tædioso temporis & laborum dispendio.

     3.Discipulorum: ut sine difficultate, tædio, clamoribus & plagis, quasi per ludum et [deletion] <jocum> ad fastigia usque scientiarum duci queant.

     4.Scholarum: quæ methodo rectificatâ non solùm in vigore conservari constanter, sed in infinitum augeri poterunt. Erunt enim verè Ludi, Domus deliciarum & illecebrarum. Atque cum (ob Methodi infallibilitatem) ex quolibet Discipulo Doctor fiet, superiore aut inferiore gradu, nunquam poterunt apti scholarum moderatores deesse, nunquam non vigere studia.

     5.Rerumpublicarum, Ciceronis testimonio; Quod munus Reipublicæ afferre majus meliusvè possumus, quam si docemus atque erudimus Iuventutem? His præsertim moribus atque [deletion] temporibus, quibus ita prolapsa est, ut omnium opibus <left margin: referenda> [deletion] atque coërcenda sit. (inquit ille etc de Divinatione.)

     6.Ecclesiæ: cùm scholarum recta constitutio sola efficere queat, ne Ecclesijs eruditi Doctores, doctoribus vero eruditis apti Auditores, deesse possint.

     7.Coeli denique interest, Scholas ad exactam & universalem animorum culturam reformari: quo nimirum facilius divinæ lucis fulgore à tenebris liberentur, quos tubæ divinæ clangor excitare non valet. Quanquam enim prædicatur passim Evangelium, prædicatumque iri ad mundi finem speremus: quemadmodum tamen in panegyri aliqua, nundinis, aut caupona, aliovè tumul- [catchword: tuoso]

                                                    (13.

tuoso hominum conventu, evenire solet, ut non is audiatur solus, aut præcipuè, qui optima profert, sed prout quisque alteri occurrit, aut adstat, vel assidet, ita eum nugis suis occupat & detinet: perinde fit in mundo.

Faciant Verbi Ministri officium quantocunque Zelo, loquantur, inclament, hortentur, obtestentur, à majore <potiore> tamen hominum parte non exaudiuntur. Multi siquidem coetus sacros non accedunt, nisi casu aliquo aut consvetudine alij, ut veniant, clausis tamen cum auribus & oculis, quia plerunque intra se occupati, quid hîc fiat parum attendunt. Tandem, attendant licet, & quo tendant admonitiones sacræ percipiant, non tamen certè afficiuntur & commoventur tam validè, quàm fieri conveniebat: quia adsvetus animi torpor, & attractus vitiorum habitus, mentem illis hebetat, fascinat, indurat, ut se veterno illo liberare nequeant. Hærent itaque in consveta cæcitate & peccatis suis, tanquam compedibus adstricti, ut ex inveterata pernicie liberare eos nemo possit, præter solum Deum: quemadmodum Patrum quispiam dixit, prope abesse à miraculo, si peccator inveteratus ad poenitentiam convertatur. Qvia verò aliâs, ubi Deus media suppeditat, miracula poscere, Deum tentare est, non aliter & hîc rem habere, statuendum est. Proinde, officij nostri esse credamus, cogitare de medijs, quibus tota Christiana Iuventus ad mentis vigorem & coelestium imorem melius quam hactenus excitetur. Atque id si obtinuerimus, videbimus passurum vim Regnum coelorum quemadmodum olim.

     Nemo igitur à tam sancto proposito subtrahat cogitationes, desideria, vires & opes, suas. Qvi dedit velle dabit & perficere: id sine exceptione à divina misericordia Votis exposcere, & spe^. præsumere, convenit.

                    Ioh: Val. Andreæ

     Desperare de profectu inglorium: dedignari aliena

´                    consilia, injurium est.

14.)

               Lemmata Capitum.

Hominem Creaturarum ultimam absolutissimam, excellentissimam esse. Cap.1. f.1.

Hominis finem ultimum extra hanc vitam esse. Cap.2. f.2.

Vitam hanc non nisi præparatoriam esse æternæ. Cap.3 f.6.

Præparationis ad æternitatem gradus esse tres, SE(et secum omnia) NOSSE, REGERE & ad DEUM DIRIGERE. cap.4.f.9.

Trium illorum (Eruditionis, Morum, Religionis) semina nobis inesse â natura. cap.5.f.13.

Hominem, si homo fieri debet, formari oportere. cap.6.f.24.

Formationem hominis commodissime fieri ætate prima, atque fieri, nisi hic, commodè haud posse. cap 7. fol.29

Iuventutem simul formandam. Scholis opus esse. cap.8 f.33.

Totam utriusque sexus iuventutem Scholis committendam esse. cap.9.f.38.

Institutionem in Scholis debere esse Universalem. cap.10.f.41.

Perfectas Scholas defuisse hactenus. cap.11.f.47.

Scholas reformari posse in melius. cap.12.f.52.

Reformandarum scholarum fundamentum esse, accuratum in omnibus ordinem. cap.13.f.64.

Ordinem Scholæ accuratum, a Natura mutuandum esse cap 14. f 69.

Fundamenta Vitæ prolongandæ cap.15. f 71.

Docendi & discendi reqvisita hoc est Quomodo docendum & discendum sit, certo ne possit non seqvi Effectus cap.16.f.80.

In Docendo & Discendo facilitatis fundamenta. cap.17.f.97

Solidatis in docendo & discendo fundamenta. cap.18. f. 110.

Compendiosæ in docendo celeritatis, fundamenta cap 19.f.127.

Scientiarum Methodus in specie. cap.20.f.146.

Artium Methodus. Cap 21.f.155.

Lingvarum Methodus cap.22. f.163.

Methodus Morum: cap.23. f. 170.

Pietatis instillandæ Methodus. cap 24. f.175.

Si Scholas ad veras, veri Christianismi normas, plane reformatas volumus, Gentilium libros aut esse amovendos, aut certè <cautius> qvam hactenus tractandos cap.25. f.188.

De qvadripartita Scholarum secundum ætatis & profectuum gradus fabrica. cap.26.f 205.

Idea Scholæ Maternæ cap.27.f.209

Idea Scholaæ Vernaculæ. cap.28 f.216.