The Hartlib Papers

            CAP. XXI. De polyglottia, Methodi

             novissimæ beneficio facilitanda.

Plures Lingvas discere

difficile, ob tres

  causas. (1)

     Plures discere Lingvas, res naturâ suâ difficilior est. Primùm ideò, qvia qvælibet Lingva totam qvid est, Rerum complexum totum involvens, eoque ipso totam Mentem rebus adeò proportionatam factam occupans. Hinc qvæ prima intrat, jure illo naturali (qvod nullius est, ut primùm occupantis fiat) gaudere, omnesque. Mentis angulos, sola ut regnet, qværit. Alia si supervenit, advenæ & inqvilini vice habetur: cui locus qvidem conceditur secundariò tamen. Si plures etiam ingrediuntur, fieri non potest qvin se premant, impediant, obumbrent, obscurent: adeoque non Lingvæ, sed Lingvarum frusta, (ut antè monui Cap. VII. ß 2.) fiant.

(2) Secundò, non est cohærentia essentialis, & adæqvata Lingvæ ulli cum Rebus: qvod patet, qvia similibus sonis res dissimillimas, & vicissim, hîc, illîc, istîc, enuntiant: ideoque se, & mentis de rebus conceptus, eôque mentem turbant. (Ita sonus PES, Latinis pedem, Græcis puerum, Bohemis canem, Hebræis aurum, Germanis malum qvid, significat: alijs forsan aliter.)

(3) Tandem, neque inter se habent nexum aliqvem necessarium: nisi forsan qvæ vicinæ sunt, à communi aliqva matrice ortæ. Sed deprehensum est,

Qvas Methodus

novissima, aut tollit,

aut mitigat:

     2. At Methodus jam reperta, difficultatibus his bona fert remedia; dum omnes Lingvas ad parallelismum qvendam cum Rebus, Mentibus, Secumque ipsis reducit. Cum Rebus: Rerum serie unâ, Nomenclaturas rerum omnes in omni Lingva expediens. Cum Mentibus: similem anatomen cujusvis Lingvæ, consimili Lexicorum structurâ, instituens. Cum invicenm: ijsdem præceptis Grammaticis, cujusvis Lingvæ texturam retexens: ut qvid ubique simile aut dissimile sit, latere non possit.

Modò Lingvæ omnes

qvarum interest, ad

hunc parallelismum

 reducantur.

     3. Satis igitur studio Lingvarum universali consultum videatur, si Vestibulum, Ianuam, Atriumque Latinæ Lingvæ, accuratæ suæ lingvæ parallelismo instructum, edat Natio qvæque. Ita enim Latina omnium sororum proxenetria, & interpres futura est: verumque erit hîc etiam illud, Qvæcunque duo (imò tria, qvatuor, decem, centum, mille) in uno tertio conveniunt, inter se conveniunt. Præsertim, si opera detur, ut omnes cujusque Lingvæ à Latina differentiæ detegantur, occultetur nulla: qvod in tam perpetuo & accurato parallelismo, observatu non adeò difficile speramus futurum.

Hoc facto, plurimas

cuivis addiscere

promptum erit.

     4. Hôc facto reductisque sub eosdem cancellos Gentium idiomatibus, addiscere qvamcunque vel ex ultimo Orbe Lingvam, aut plures etiam, adeoque (si qvis id usui sibi fore novit) plurimas, cuivis promptum erit: facilitarique & ampliari eâ ratione Gentium qvoque commercium (qvæ res ad multa spectat) poterit.

Observandum tamen

circa Polyglottian.

Observanda tamen existimamus, circa Polyglottiam, hæc seqventia.

(1) ut in Lingvæ

cuijusque studio

Methodicè procedatur,

hoc est gradatim.

     5. Primùm: ut nemo ullam Lingvam aliter, qvàm Methodus svadet, meliùs se discere posse confidens, Methodi Canones violet: sed ad illius præscriptum, à fundamentis rectè positis, sermonisque nativi structuram benè regulatam, ad Lingvæ ornamenta & robur, & dehinc demum Authorum usum, contendat. Nullo etiam isto gradu aliunde qvàm à Textu, beneficio Lexici interpretando, inchoet: nullo Grammaticæ studium excludat. De qvo audenter illud Qvintiliani pronuntiamus: Non Scho-

(2) ut uno tempore

nonnisi uni detur opera.

(Erasmus)

     6. Deinde, Nemini svademus duas pluresvè Lingvas simul discere: cùm id Canones Didactici (CLXII. Porisma 2. et Can. CLXXX.) apertè vetent: faciantque, ut nûlla ratione subscribere qveamus Erasmo, qvi Græcam mox cum Latina disci, faciliusque ambabus simul, qvàm alteram sine altera percipi posse, putat (sub initium libelli de Ratione studij)

(Scaliger)

Contrarium ostendit praxis Iosephi Scaligeri, cui ad subigendas tot Lingvas & Artes, hoc velut secretæ artis fuisse, qvòd nunqvam tempore pluribus quam uni rei incumberet, prodiderunt secretiorum ejus studiorum conscij. Non igitur etiam commendare possumus Libellos nostros (Exempli gratiâ Ianuam & Vestibulum) pluribus lingvis simul editos: cùm res hæc distractionem pariat discentibus certam.

(Lexicorum

Polyglottorum major

pompa qvam usus.)

Imò, Lexicorum qvoque Polyglottorum (ut est Calepinus XI Lingvarum, & similes) major revera est pompa, qvam Usus: sive respicias discentes, sive recordantes. Illos qvippe confundit, hos remoratur: cùm Canon ille Sensibus non multa simul objicienda esse, fixus sit: praxisque ostendat, dum qvis festinabundus Lingvæ alicujus Vocem, inter Lingvas plures, qværit, offerre se illi simul, quam non qværit: qvæ dum nihilominùs inspicere, & tanquam ad intentionem suam impertinentia præterundo, ad aliam demùm transire, necesse habet, fit remora.

Lexica polyglotta

in Polyglottorum

usum scribenda.

     7. Hoc tamen fieri posse, adeoque debere (tertiò) non inficiamur; ut polyglotta Lexica, sicut & Grammatica, scribantur in usum Polyglottorum: id est illorum, qvi Lingvarum difficultates primas jam superârunt, nihilque adeò præter majus (circa perceptas & intellectas Lingvas) lumen & robur qværunt. His certè magno usu, magnâque voluptate, Lexica polyglotta evolvuntur, ut varias Rerum nomenclationes,

(Matthiæ Martinij,

Thomæ Hayne,

Sigismundi Gelenij

Lexicon symphonicum.)

Ostendit id subinde Matthias Martinius in Lexico suo Philologico: Exempli gratiâ in Deus, et alibi. Nec sine causa Thomas Hayne scripsit (Dissertatione suâ de Lingvarum Cognatione, Positione X.) A tempore Sigismundi Gelenij, Bohemi, qvi primus Lexicon Symphonicum (Vocabulorum Latinorum, Germanicorum, Slavonicorum, Græcorum,) Basileæ Anno 1537, typis mandavit, tùm Lingvarum sacrarum cognitionem, tùm affinitatis earum explicationem, tam magna accepisse incrementa, ut illius rivuli in flumina excrevisse videantur &c.

Grammatica universalis

harmonica, qvàm

optanda Polyglottis.

     8. Plena qvoque svavitatis esset Grammatica Universalis, harmonica: ita concepta, ut sub eadem communia præcepta, qvicqvid ulla Lingva peculiare habet, Observationis nomine referretur. Exempli gratiâ si ad Regulam: Nominativus cum subjuncto Verbo (actionis aut passionis suæ) convenit numero & personâ: addatur (1) Hebræis etiam genere: sicut & Slavis, qvantum ad Verborum præterita, qvæ apud illos etiam genere distingvuntur: ut Byl muz, byla Zéna, bylo Dite: fuit Vir, fuit foemina, fuit infans. (2) Apud Græcos Nominativus generis neutri pluralis, admittit Verbum singulare: [Greek: Tà zóa trékhel], Animalia currit. (3) Cùm, nominare nolumus, ponitur verbum solum: Græcis qvidem,, Latinis, Slavis, pluraliter; [Greek: Phasì], Ajunt, Pravj; Hebræis autem singulariter, ut Ies. VII. 14. & alibi. Germani verò substituunt Nominativum generalem Man: Man sagt, &c. Sic ad illam Regulam Verbum Activum regit Accusativum, addetur Observatio Bohemis, Verbum Activum affirmatum regit Accusativum, negatum Genitivum: ut, Vidjm branu, nevidjm brany: Video portam, non video portam. Ita sub eadem præcepta omnes Lingvæ reduci possunt, magnâ Lingvarum ipsarum elegantiâ & compendio, majori etiam polyglottorum usu & oblectatione. Iucundè enim & valdè expeditè plurimarum Lingvarum procederet studium: & qvidem ita, ut meliùs qvis teneret omnes qvas teneret, qvàm nunc tenemus singulas.

(3) Lingvarum studium

temperandum:

nè ad Rerum studium

hebescamus.

     9. Monendum tamen videtur, Lingvarum studium, qvomodocunque facilitatum, tem-

(Mithridates, an

tam stupendè

polyglottus.)

Si qvis Mithridatis Regis Ponti, objiciat exemplum, qvem Plinius viginti duorum populorum, qvibus præfuit, calluisse idiomata narrat: respondebo, Narrare id Plinium, sed alienâ fide. Fidem enim certè excedit, tantillum terrarum tractum, per qvem se Regna illius extendebant, tot lingvis divisos habuisse populos. Dialecti esse poterant, unius, duarum, trium Lingvarum: qvaliter si qvis se polyglottum jactare nunc in Germania velit, qvod Belgas, Palatinos, Helvetios, Svevos, Bavaros &c intelligat, catalogum qvoque texuerit: præsertim si accedat idiomatis Svecici, Danici, Islandici, Anglici, notitia, et usus. Sed fuerit tot Lingvarum gnarus Mithidates; id tamen in natura tam heroica, æqvè ut cætera illius mira, tam singulare fuit, ut imitationem non admittat.

     10. Qvibus autem potissimùm Lingvis navanda sit alicui opera, ex eo qvod Capite IV. ß 31. diximus, liqvere satis potest.