The Hartlib Papers

Title:Libri Secundi Caput Quintum
Dating:undated
Ref:22/4/1A-8B: 8B BLANK
[22/4/1A]

             Libri Secundi Caput Quintum.
         De Copiâ præcognitorum Dogmaticorum
                  suppeditandâ.
1. Praxis præcognitorum complectitur modum præcognitorum, copiam suppeditandi et modum docendi per præcognita suppeditata.
2. Præcognitorum copia arte non suppeditatur, quia ars præcognita præsupponit siue ejus inuentionem siue docendi modum respicias; suppeditatur ergo consuetudine.
3. Consuetudo illa est oeconomica, non scholastica, qua præcognita rerum Virtualia, uocum uerô et Virtualia et Actualia in linguâ uernacula sine præceptore suppeditantur, ad ea intelligenda, quæ â præceptoribus traduntur. Ejus ergò proprium informationis subjectum est pueritia.
4. Præcognitis eget humana infirmitas, tum ad faciliorem reum naturalium et artificialium cognitionem tum etiam ad promtiorem Virtutis actionem. Consuetudo ad utramque promouendam præcognitorum sufficientium copiam suppeditat. Illius præcognita appellantur dogmatica hujus affectuosa.
5. Consuetudo præcognitorum copiam ad promouendam rerum cognitionem suppeditans est popularis uel accurata.
6. Consuetudo popularis præcognita dogmatica suppeditans est, qua matres et nutrices in docendis pueris utuntur, hæc linguam [catchword: ver]
[22/4/1B]

vernaculam respicit primariô vel secundariô, quæ eatenus cognoscendæ exhibentur, quatenus earum notitia ad uulgarem vernaculi sermonis usum conducit; ideôque pauciora præcognita suppeditat, et ea plerunque uulgaria, quæ principijs quidem docendis satis commodè inseruire poterunt, sed conclusiones pleræque sunt, quibus hæc præcognita non sufficere quotidiana demonstrat experientia. Hinc etiam est, quod alij cum animaduerterunt, quantum temporis in studio linguarum impendatur, quam ægre præcepta Philologica pueri capiant et Adolescentes Philosophica, nouas easque non contemnendas docendi methodos excogitarunt; Quibus quantum methodo fieri potuit, fortasse præstiterunt, sed in præcognitis maximus semper extitit defectus, neque verisimile est ullum unquam docendi ordinem satis foelices progressus in omnibus ingenijs esse habiturum, nisi priùs in præcognitis Virtualibus fundamentum bene jactum fuerit. Alii contra duo hæc studiorum impedimenta uidelicet temporis dispendium et difficultatem minus grauatè tulerunt, cum ea â naturæ quadam necessitate pendere arbitrarentur.
7. Consuetudo accurata suppeditandi præcognitorum copiam est qua in docendis pueris liberalia ingenia uti possunt. Hæc primariô res sensuales, qua sensuales respcit, secundariô linguam uernaculam, quatenus illa ex rerum sensualium cognitione fit plenior.
8. Consuetudinis hujus accuratæ considerare oportet modum et usum, modus autem est generalis et specialis. [catchword: 9.]
[22/4/2A]

9. Modus generalis hic est: Sensus puerorum interiores objectis exteriorum, quantum fieri potest, instruantur, monstrando ijs omnium generum sensualia, ita ut non in uisum tantum, sed et in cæteros quoque sensus res incurrant: Et sanê quo pluribus percipiuntur sensibus eô melius cognoscentur.
10. Sensualia hic ratione captus puerilis considerata sunt radicalia, hoc set simpliciter prima rerum præcognita quæ enim mediantibus primis hisce intelliguntur, non sunt hujus loci cujus modi sunt Emblemata, antiquitates gentium exterarum ritus et consuetudines, monetæ et mensuræ, quæ apud nos in usu non sunt, denique historiæ tam sacræ quam profanæ.
11. Voces rerum sensualium et ipsæ sensuales sunt, non tantum ratione materialis, nempe soni et articulationis, ita enim sensuales sunt uoces articulatæ, tum significationis incognitæ, tum nihil significantes, imo uoces inarticulatæ uerum etiam ratione formalis nempe significationis si indicatio rei uocem interpretetur, et significatio uocis prius ad rem, quam ad rei conceptum referatur, eoque instante et re ostensâ et suo uocabulo expressâ ut usu tandem puer sciat uocem ita explicatam illius rei et non alterius esse signum, et rem ita significatam illius uocis et non alterius esse signatum: Hac enim ratione uoces rerum una cum rebus cognoscentur, uel potius exijs tanquam præcognitis addiscentur. [catchword: 12.]
[22/4/2B]

12. Singularia eorumque circumstantiæ sensuales non debent ut simplicia <sed> et separata pueris ostendi, separatisque uocabulis exprimi; Nam illa rerum cum uocibus separatio cognitionem sensualem confundit memoriæ officit, et naturæ singularium auersatur, quæ hic omninô sequenda est ut quæ in singularibus conjuncta sunt, in iisdem quoque in dicandis et sermone exprimendis conjungantur quare ostendi et suis uocibus significari debent sensualia, non tantum cum suis circumstantijs, sed et cum alijs sensualibus, quoties fieri potest, conjuncta in rerum descriptionibus popularibus, et breuibus earum narrationibus, quæ uel ab alijs uel ab ipsis pueris geruntur: Hasce descriptiones et narrationes repetere et res actionesque ijs expressas inter ludendum imitari tum jucundissimum tum etiam facilimum erit, ætati puerili, quæ maximè sensu ducitur.
13. Non omnes res sensuales, haberi possunt, ex ijs autem quæ haberi possunt, non pauca multa in se continent, quæ monstrari sine periculo nequeunt, qualia sunt, quibus uel mores animi, uel temperamentum corporis, uel utrunque simul corrumpi possit.
14. Res sensuales si haberi non possunt suis imaginibus uel sculptis uel pictis exprimi debent, si possunt non imagines sed ipsæ res ostendende .sunt: illæ enim objectorum sensualium sunt quasi cadauera, hæ uiua sensuum objecta illæ debi- [catchword: lius]
[22/4/3A]

lius sensum afficiunt et alias circumstantias ægrè exprimunt, uidelicet motus locales alias exprimere non possunt, nempe cæterorum sensuum objecta, hæ fortius sensum feriunt, et omnes circumstantias quam accuratissimê exhibent, uidelicet in rebus adjuncta, partes, accidentia, connexa, consequentia, in operibus effectus, causas efficientes et finales siue usus, in utrisque comparata et dissentanea, illæ denique non per se sed ex rebus, sensualibus ante notis percipiuntur, hæ per se in sensus incurrunt, neque alias res sensuales præsupponunt.
15. Rerum sensualium circumstantiæ, quæ sine periculo morum ostendi non possunt omnino omittantur, cæteræ in suis picturis monstrari debent.
16. Ad captum puerilem non minus in sensualibus attentendum est, quam in intellectualibus, quare faciliores res sensuales primô monstrandæ sunt, deinde difficiliores; cujus generis sunt, res Artificiales magis compositæ, actiones longiores, quæ pluribus constant partibus; Et rerum picturæ, aut etiam res sensuales ita ostendendæ sunt, ut omissis difficilioribus faciliora tantum in ijs indigitentur.
17. Quia res sensuales omnium generum monstrandæ sunt Hinc[altered] summa rerum, quæ ostenduntur, uarietas existat, necesse est, Varietatem illam rerum necessariô sequitur uarietas locorum, est enim locus circumstantia rei, quæ pro naturâ creaturarum existentia singularium et usu operum artificia- [catchword: li-]
[22/4/3B]

[left margin: X] lium plurimum uariat, et rerum quidem sensualium loci sunt sensuales. Duplex illa rerum et locorum uarietas satisfacit, quantum ad sensualia desiderio cognoscendi naturâ nobis ingenito, sicut disciplinæ eundem explent appetitum, quantum ad intellectualia, unde oritur ex accurata hac sensualia docendi consuetudine mira jucunditas.
18. Non minor est in pueris agendi, quam cognoscendi appetitus, quare quod alios facere uident, idem et ipsi statim tentare capiunt, et dum huic desiderio obsequentes facultatem et modum agendi spectare nequeunt, nihil ferê esse existimant, quod sibi non sit aliquâ ratione possibile, gratissimum fieri sibi arbitrantes, si quid ipsis agere permittitur. Quod si alio agente uel manum jussi admoueant, totum actionis jus sibi arrogant, quare maxime proderit, si hîc quoque puerorum desiderijs non modo non aduersemur, uerum etiam promouere studeamus, modo nihil subsit periculi; quæ enim uel egerunt pueri, uel agere sibi uisi sunt, ea et meminerunt accuratius et narrant libentius. Alia quidem sensualia actu recto sensum feriunt, quia sensibili ad sensum exteriorem ab hoc ad phantasiam procedit, propria uerô actiones, quasi reflexo quodam actu sensus afficere uidentur, qui â phantasia progreditur ad sensum externum, ab hoc ad sensibile deinde â sensibili ad sensum externum, atque ita ad phantasiam regreditur[altered].
19. Rerum sensualium prout ad consuetudinem accuratam [catchword: per-]
[22/4/4A]

pertinent, alia est ratio considerandi, alia proponendi, considerantur ut Lectiones docendæ et discendæ, ideôque in varietate illa rerum et locorum modus quidam prudenter adhibendus: Primo ne nimis multa simulo ostendantur deinde ut ad ea quæ semel monstrata sunt, sepius recurratur. Proponuntur, non ut pensa puero absoluenda, sed ut ludicra fallendo tempori inseruientia. Ita reuera pensa eaque maximi usus pueris imponentur, cum tamen nihil sibi imponi suspicabuntur. Ita seria tractabunt, cum se in ludicris versari arbitrabuntur: Ita denique negotium sub otij specie multô fiet jucundius: Dico sub specie, sunt enim specie <hæc> ludicra fructuosa ab otiosis istis longê discrepantia, in quibus prima pueritia exerceri solet.
20. In propenendis his rebus sensualibus methodus adhibetur tum rerum, tum locorum, utraque sensualis ut et puerorum captus et rebus ipsis indicatis respondeat. Sed rerum methodus ita hic spectatur, ut eam methodus locorum sepe anteuertat; quare in hoc docendi curriculo illa est sapientiæ methodus, hac præsentiæ.
21. Modus specialis hic est consuetudo accurata popularem præsupponit, nempe rerum magis obuiarum cognitionem, tum naturalium, tum artificialium cujus modi sunt exteriores corporis partes, uestimenta, suppellectilia, actiones domesticæ siue in ijsdem, siue in uicinis ædibus. Hinc facile est tem- [catchword: pus]
[22/3/4B]

pus definire unde, accurata hæc consuetudo initium capiat, ubi scilicet in his primis popularis consuetudinis exercitijs uires sensuum interiorum sese satis ostenderunt, nempe in obuijs illis distinctê comprehendendis, eorumque uocibus recte in sermone usurpandis.
22. Fundamento in populari consuetudine ita jacto, accurata incipit â communibus sensuum objectis, nempe magnitudine uarijs corporum figuris et motuum localium generibus, numerorum cognitioni aliò loco assignato, ut post patebit. Hic autem sciendum est, formas illas externas[altered], quæ certis rebus propriæ sunt et â quibus pleraque, præsertim artificialia denominantur, ad aliam pertinere classem, hoc loco tantum ostendendas esse figuras communio res, cujus modi sunt sphæra, cubus etc.
23. His probê cognitis, rectâ ducuntur pueri ad propria sensuum objecta, ubi non ipsæ res artificiales aut naturales primum sibi locum uendicant, sed rerum qualitates sensum afficientes, nempe, Lux, uarij colores, soni, odores, sapores, qualitates tactiles. Hîc omittendæ sunt, si quæ sunt certis rebus peculiares qualitates, ut cum subjectis proprijs post doceantur, quæque ex his opposita habent cum istis suis oppositis ad majorem illustrationem judicari dabent, quod de cæteris quoque est intelligendum, sic in communibus sensuum objectis quies cum motu est cognoscenda.
24. A rerum qualitatibus sensibilibus consuetudo accurata [catchword: pro-]
[22/4/5A]

procedit ad res artificiales minus obuias, cujusmodi sunt opera mæchanica minora, officinæ actiones et instrumenta artificum, denique ad majora opera mæchanica, uidelicet machinas faciliores, ædificia, naues etc.
25. Rebus artificialibus ita cognitis, monstrandæ jam sunt naturales et primô quidem heterogeneæ, incipiendo â uegetabilibus, quorum uarius status suis temporibus ostendendus est; huc pertinent, flores, fructus, gemma et semina.
26. Post uegetabilia primô monstrari debent omnium generum animalia uiua, deinde in animalibus mactatis præcipuê ostendatur situs et usus uiscerum principalium, uidelicet cordis, pulmonum, hepatis etc. [itaque?] intestinorum.: Ista cum puer capiet, atque hac eadem ubi fieri potuerit in corpore humano tanquam cæteris longê perfectiore indicatur.
27. Postquam ita percurrit heterogenea, exerceatur eodem modo in homogenijs, siue naturalia illa sint siue artificialia: Hic enim quid cui præferas, non magni refert. In naturalibus autem homogeneis creberrimê recurrendum erit tum ad res artificiales, tum ad naturalia heterogenea, sepe enim illarum materiam ut metallorum et lignorum genera, horum partes similares et excrementa, ut sunt sanguis, gummi, erit sic judicandi locus.
28. Artificialia quia magis concreta sunt, naturalibus præmittuntur: Sunt enim priora abstractis, concreta ordine cognitionis sensualis, sicut intellectualis ordine concretis pri- [catchword: ora]
[22/4/5B]

ora sunt abstracta; In Naturalibus ante heterogenea præcedunt, quia magis plerumque actuosa sunt, quam homogenea neque sunt hæc ita intelligenda, quasi qui locet, ita se legibus aut hujus aut alterius methodi astringere debeat ut occasione datâ non liceat in singulis ordinibus, quæ ad alias classes spectant ostendere, sed quod in suo quæque cursu dominari oporteat. Alia enim ultrô sese offerunt, quæ non admittere omninô fuerit impossibile: Ita in cursu artificialium, imô ante illa puer personas in paternis ædibus, et animalia, si quæ sunt, multas denique sui corporis partes nemine docente cognoscet. Quocirca cæteras quoque hîc ostendere non abs re fuerit. Alia sunt quæ alibi præstat inserere, quam ad suas referre sedes. Ita in artificialium et heterogeneorum cursu puer data occasione plurium unius generis docetur numerare ad 10. usque inclusiue, et forte ulterius, quod quamobrem fiat statim patebit, et sane sensualia non patiuntur sese methodi repagulis cohiberi quam quia certa et determinata est, intellectus suo jure sibi uendicat. Quare hac methodo nequid omittatur, uti debet is qui puerum docet, puer autem qui docetur ignarus eâ dirigitur ita ut non ille methodo, sed illo methodus utatur.
29. Rebus ita perceptis, puer ad rerum numeros est ducendus ex quibus simpliciores, ut dictum est, et minores, jam ante didicit. Restant ergo tantum majores in rebus quoque ostendendi, puta capillis, in quibus ad millenarium usque numerandis exerceri puer peterit, semper ad majores progrediendo. [catchword: Nam]
[22/4/6A]

Nam ultra millenarium non erit necesse procedere hos autem numeros ex digitis ante cognitis datisque Decadum et Centenariorum nominibus facilê componet, postquam ad triginta aut 40 peruenerit, denique posteriorem centenarii semissem. Primo docendus est accuratiore modo numerare per decades Sixtij, seauentii, eichtij etc. Deinde ut uulgus nostratium sepius faciant per scores, threescore, threescore tenn, fourscore etc. Nam illo modo prius bene intellecto, hic nullo negotio cognoscetur. Item hic scire oportet numerandi modum in quibusdam artibus mæchanicis ualde usitatum, per dozens, halfe dozens, grosses, halfe grosses, quæ dodecades, semidodecades, dodecdodecades, semidodecadodecades appellari possunt.
30. Numerandi exercitio ita absoluto, perpendum est 1.ad monetas. 2. ad mensuras liquidorum. 3. ad mensuras aridorum. 4. ad mensuras continuorum siue magnitudinis. 5. denique ad pondera, quæ omnia sunt tanquam Numeri concreti. In singulis quæ apud nos in usu sunt tantum cognoscantur, post ubi necesse fuerit, ad eorum ualorem, cæterorum, quibus aliæ gentes utuntur aut usæ sunt, ualor reduci poterit. In his autem, ut et in præcedentibus, summa cura indicentur, quorum in sacris literis fit mentio, quia scriptura et citius et frequentius legi solet, quam alij libri.
31. Hactenus demodo consuetudinis accuratæ dogmatica [catchword præ-]
[22/4/6B]

præcognita suppeditantis: sequitur usus, qui uel eruditionem respicit, uel eruditionis medium. Vsus qui eruditionem ipsam respicit, est generalis et specialis.
32. Eruditione in genere consuetudo hæc accurata plurimum conducit; Nam et judicium sensuale perficit et experientiam maturat, et sensualem rerum præcognitionem â matribus, Nutricibusque inchoatam absoluit, et prima Principia infert, et ad disciplinas præparat, multô celerius et longê melius quam consuetudo popularis, dum suppeditat non uulgaria tantum, sed omnis generis præcognita quibus omnes disciplinarum regula doceri et possunt et debent; Vno uerbo est Encyclopædia singularium et præcognitu uniuersalium.
33. Vsus specialis respicit, quæ in ipsis rebus indicantur, in quibus adjuuatur intellectus et memoria. Intellectus adjuuatur in studio rerum et linguarum.
34. Rerum sensualium per se consideratarum naturalium, artificialium numerorum, ponderum et mensurarum, phantasmatis memoriæ ueluti per ludum infixis, Authores sensuales qui de hujus modi rebus scribunt, item similitudines et parabolæ in sacris literis, quæ omnes â sensualibus ducuntur (ut alia omittam sensibus obuia, quæ in libris scripturæ historicis et dogmaticis leguntur, et non intellecta negliguntur multô melitis â puero sic instituto, quam fortasse â grandioribus intelligentur. [catchword: 35.]
[22/4/7A]

35. Rerum sensualium per se consideratarum et uocum eas significantium phantasmatis in cerebro unitis, eadem quoque suis rebus quodammodo manerit semper unita quamuis illæ res ab exterioribus sensibus longo ante temporis interuallo non fuerint actu perceptæ; quia quam uim â rebus phantasmata illa acceperunt, eandem semper retinent; Vis illa in rerum phantasmatis Veritas conformatiua dicitur, qua conceptus suis rebus, unde oriuntur, per omnia respondent, in uocibus ratione uocum ipsarum uita merito appellari potest. Nam si significatio â rebus orta est, uocis anima ratione rerum ueritas significatiua dici solet. Veris rerum conceptibus opponuntur conceptus ficti, quos nostra mens facultate sibi innata format ex alijs imaginibus plerunque dissimilibus, ut ea intelligere sibi uideatur, quæ sub externis sensibus nunquam adhuc fuerunt; Viuis uocibus opponuntur mortuæ et æquiuoce uiuæ. Mortuæ uoces sunt uel nihil significantes, quæ in se sunt mortuæ, uel significationum incognitarum, quæ nobis sunt mortuæ. Voces æquiuocê uiue sunt materialium rerum, ideoque auditoribus uiuæ uidentur, sed significationum fictarum cum ad conceptus fictos referantur. Hinc patet quam efficaciter animum afficiant rerum et Vocum phantasmata uera et uiua in cerebro unita, imô quam realiter[altered], ut ita dicam, si ad altera illa ficta et mortua comparentur. Quæ ubi [catchword: actu-]
[22/4/7B]

actualia fiunt præcognita necesse est, ut eruditionem sui similem pariant.
36. Consuetudine accuratâ sicut intellectus ita memoria in studio rerum et linguarum plurimum adjuuatur. Prout[altered] enim phantasiæ et intellectui, ita quoque memoriæ rerum et uocum species imprimuntur. Vis ergo illa phantasmatum â rebus accepta quæ uera et uiua fiunt dum phantasiam illustrando reddit imaginationem uehementiorem, memoriam quoque efficit firmiorem. Deinde rebus cognitis earum species uarie inter se confert et opponit intellectus; Vnde plurimæ rerum similitudines et oppositiones oriuntur, quæ memoriæ maximê prosunt, tum ad facilem et fidelem impressionem, tum etiam ad promtam recordationem. Denique cum Circumstantiæ tantum faciant ad recordationem, necesse est eam hîc mirum in modum promoueri, ubi tot circumstantiæ una cum rebus cognoscuntur: Et hac ratione Consuetudo accurata est mnemonicæ naturalis compendium et artificialis præcognitum.
37. Medium Eruditionis est diligentia, ad quam in Consuetudine accuratâ modus sensualia propenendi plurimum confert. Nam et ab otiosis puerorum ludicris, hæc animum auocant, quia preponuntur ut ludicra, et ipsam pueritiam ad seria præparant quia fructuosa sunt lu- [catchword: di-]
[22/4/8A]

dicra, quæ sub otij specie maximum et imponunt et absoluunt negotium. Neque uerisimile est, eos, quorum uel otium in pueritia non fuerit otiosum, cum in Adolescentes aut Viros euaserint, socordiæ indulturos, quin potius id ætatis multô magis et industriam in negotio, et ad diligentiam in otio excitabuntur. [flourish]