The Hartlib Papers

causâ. Si Dantiscanorum, Thoruniensum, aliorumque emunctioris nasi Aristarchorum, è diversis locis judicia scire desideras: sunt illa opinione magnificentiora. Apertè enim sensualem hanc methodum præferunt aliorum diffusis moliminibus; per Definitiones, Axiomata, et nescio qvas alias vias, Didacticam tradentibus. Id qvod non ideò scribo; ut anticipem censuras vestras. Absit. Tantò mihi gratiora erunt vestra judicia; qvantò liberiora: si modò rationabilia fuerint, et citra aculeos: qvibus et causa et persona citra meritum à maleferiatis sæpe laurinari solet. Impossibile namque duco; omnibus hæc mea satisfacere posse: nec esse uspiam aliqvem, vel in vestro Orbe: qvi secùs de unâ et alterâ assertione statuat. Si qvod sphalma inter describendum irrepsit: condonabis nimiæ festinationi, turbatoque cerebro. Scripsi enim inter ejulatûs liberorum meorum, jam per triduum catarrho et tussi epidemiâ decumbentium; iterum tamen, Dei gratiâ, convalescentium: nec relegere otium fuit. Agressus eram primi Eruditionis Gradûus Practicam: in qvâ adornandâ a tres mihi natæ mox philuræ. Sed hæc tam sese diffudit; tantasque à me poposcit operas: ut ego unus solus intra annum vix eam absolvere ausim taliter; qvaliter hypotheses meæ exigunt. Suspendere ergò eam tantisper; imò ob prolixitatem à Theoriâ seqvestrare, cogito: cæterosque Eruditionis Gradûs theoricè perseqvi. Si hæc satisfecerit eruditis: postea deliberandum fuerit: qvomodo, qvibus sumptibus et synergis, perficiunda qvoque Practica. Hæc enim non est unius hominis opus futura. Et ita habes, mi Hartlibi, apologiam intermissi per trimestre istud commercii literarii suspensarumque lucubrationum Didacticarum! Nunc ad binas tuas, qvæ interea me absente mecum divertêre, paucis respondebo, eo qvo tu præis, ordine. 1. Priores à 7^â. Ianuarii appuluêre 27^â Februarii: posteriores à 14/24 Ianuarii, tertiâ qvidem Martii Gadanum allatæ; sed nuper demum sub reditum meum ad me missæ. Doleo, non illam tantùm epistolam, 19. Iunii ad te missam; sed et alteram, à 23^â. Octobris, (qvæ novum illius prioris exemplar inclusum habebat) evanuisse. Prior illa (qvia id scire expetis, tuaque interest) una cum Manuscriptis Comenianis, commendata erat à Petro Figulo in manûs Alexandri Buchanani, familiaris tui: posteriorem Amplissimus Consul noster, Dominus Michael Sifertus, suis ad Dominum Iohannem Hapsel, amicum vestrum, (si rectè nomen nomini) me spectante inclusit. Qvia tamen his binis epistolis præcipua intentionum mearum materia erat inclusa: en priorem illam tertiâ sibi vice, sub literâ B. transmitto: posteriorem ab Hapselio vindicare potes. Si jam tertium perierit hoc qvoque autographum: ominosum id putabo futuris nostris consiliis et conjunctioni, non sine causâ. 2. A Magnifico <left margin #> Patrono accepi centum illos Imperiales, viatici titulo, paulò ante conversionis Pauli. Qvem miratum fuisse scribit Dominus Wolzogenius: me è societate Comenianâ tam inopinatum fecisse divortium: cùm tamen præsentiam meam non tantùm utilem, sed et necessariam, duxisset. Acqviescere tamen eatenus Patronum: qvia jam id ita factum sit: et Dominus Comenius, citra meam etiam opem, absolvere isthac hieme labores polliceatur. Ecce qvàm non infensus mihi fuerit Patronus: qvod collega toties urgebat; et divortio causam præcipuam prætexebat! Qvid enim rationis habuisset optimus Patronus; tàm sine ratione mihi succensere: qvi de ipso, et per ipsum de re literariâ, bene mereri tam avidus eram? Et qvî jure me dimittere poterat Collega: qvi fidem et conscientiam meam æqvè Patrono obligaveram: qvi certam laborum residuorum portionem in me suscipere: et nec obulum porrò pro me contribuente Pa-

trono, meâ tamen ipsius impensâ per hiemem adhuc sociales operas urgere: iisque (qvod futurum sperabamus) hunc intra terminum absolutis, tam ipsius, qvàm meam, existimationem vindicare cogitabam? Viderit jam collega: qvia Pascha præ foribus est, nec dum perfecta omnia: qvid Patrono responsurus sit. Audio, ad Pentecostem (faxit tandem Deus!) paratum fore Vestibulum, et Ianuam renovatam, hucque spectantem Grammaticam et Lexicon: cumque his Figulum abiturum esse ad Typographeúm Elzevirianum. Sed anné suscipiet et excudet Elzevirius: si non omnia simul offerantur? Deest enim Atrium, Palatium, et Posticum: et qvando hæc apparabuntur? Me consule plures potiùs synergos debuisset adsciscere collega; qvàm unicum dimittere. Ita nimirum reapse probasset omnibus: seriò se ad finem properare operum et operarum: nec tot bonorum desideria frustrari ampliùs velle. Sed surdo narra<ba>tur fabula: qvando hæc et plura alia argumenta urgebam. Modò ego abessem; omnia ultrò processura sibi persvasus. An, ut ne præmii partem (qvod jam è tuis conjicio) olim participarem? Si sic; et invidentia discidio nostro dedit occasionem: (qvod fabulæ hujus spectatores opinantur:) non miror successûs operum frustratos. Certè à qvo tempore Cogitatiunculas meas Didacticas ipsi censendas, suaque Lingvarum Methodo inserendas, obtuli: animadverti animum ipsius subinde à me alieniorem. Si metuit bonus vir, nominis sui splendorem iis obfuscatum iri: vanus fuit metus. Exhibui enim jam tum, cùm nondum in societate, nec unqvam visus ipsi essem: non ergò debebat me admittere. Et ita qvidem ac ideò exhibui: ut tanqvam suas in commune Rerum Pansophicarum Repertorium conferret. Id qvod facere recusavit. Et ego hodieque boni viri luminibus, tam non officere cogito: ut potiùs hæc mea extincta malim: qvàm ut vel ipsi sint scandalo, vel rei literariæ promovendæ impedimento. Et anné plus gloriæ inde ad me accedere possit; qvàm jam antè habeo, aut posthabeo potiùs, Ducum Cæsarisque ipsius honoratis titulis haud inglorius? Id solummodò intendo hac publicatione: ut reipublicæ literariæ meum de ipsâ merendi studium innotescat: et si quid boni subesse istis Cogitatis deprehendatur, alii sagaciores et eruditiores id in commune bonum eruant. Nec possum aliter per conscientiam facere: (conscientiam testor!) nisi qvaleqvale talentulum meum, cum animæ meæ periculo, defossum velim. Faxit omnis boni et perfecti doni dator: ut donis ipsius, cum timore et tremore, rectè utamur: nec nobis eorum qvicqvam, sed omnia in solidum ipsius bonitati, adscribamus! Δ   3. Turbas vestras non recrudescere solùm vidimus: sed et veremur, [right margin: Δ] ne reipublicæ vestræ sint exitiales. Qvare et tui, et Reverendi Domini Duræi, aliorumque bonorum, non exigua nos tangit solicitudo: mallemusque vos (si seqvius qvid metuendum foret) ereptos, tutiorique statione locatos. Videritis ergò ipsi: qvid rebus vestris optimè omnium conducat! Misereatur vestri Deus: firmamque politiæ et ecclesiæ vestræ reddat pacem! 4. Stet sententia: ut imposterum per Christianum Massam, Mercatorem Amstelodamensem, omnes nostras curemus epistolas: qvandiu hîc locorum futurus sum. Pretium hemerodromis exsolvendum qvòd in te recipis, bene est. Cures ergò per Dominum Rulitium tàm pro eo commeantibus, qvàm inde remeantibus epistolis (si opus fuerit) Amstelodami id persolvi: sed non dubito: Dominum Massam, si à Domino Rulitio submoneatur, gratis in se suscepturum esse istud officium. Qvod nocet, ipsius experiri mentem? 5. Reverendus Dominus Niclassius, ante aliqvot hebdomadas lingvæ paralysin passus, nondum convaluit ex integro. Tantò æqvior ergò causa est; ut ipsi dehinc parcamus: cùm jam propiora sciamus media,

Mercuriosque alios vegetiores. VI. Domini Petti inventum per omnia haud asseqvor: non possum ergò de eo judicare. Qvæso imposterum clariùs te expedias: ejusque conficiendi et utendi enchireses, ipsumque adeò instrumentum, pro æqvo pretio, nobis communices. Si Legisti Christophori Scheineri, Iesuitæ, Artem novam delineandi, Anno 1631. Romæ excusam: occurrit tibi procul dubio Instrumentum illud: cui tria pluravé plumbaginis frustilla indita, totidem unâ eâdemque vice describunt lineas vel characteres: prout scriptoris manus instrumentum direxerit. Anné huic simile qvid habet vestrum illud Instrumentum Scriptorium? Qvæ de typis tam celeriter locandis et excudendis narras: in majorem me abripiunt admirationem. Utinam ea sine involucris communicata videre liceat! VII. Sperberiana Lemmata qvod unà perierunt, ne doleas. Est mihi integer ille liber Sperberi; unde isthæc descripta: qvem qvasi ab Autoris manu secretò accepi. Hunc aliqvando totum à me habere poteris. Puto, si in Anglicanam Lingvam translatus excuderetur: (nondum enim in aliqvâ Lingvâ, ne Germanicâ qvidem, prodiit:) non frustra operam insumptum iri. VIII. Communicativum illud Officium (qvod vel solius Domini de Geer gratiâ obeundum denuò mihi offers) esset mihi ut accommodatissimum, ita gratissimum: si modò extra Angliam obiri à me tantisper debeat ac possit; vel in Hollandiâ: si Silesia tibi non arrideret. Præter illas enim rationes, qvas hîc sub literâ B. invenies, novæ emergunt considerationes. Nam qvis bellicorum apud vos motuum futurus sit exitus, nemo exactè prævidet: plerorumque conjecturis ad seqviora collimantibus. Vixdum egressus sum pericula Silesiaca, tum tot mille Imperialium jacturâ: qvis me tam facilè novis periculis adeundis animabit? Semel enim Insulam vestram ingresso non pateret pro libitu regressus; sed experiunda foret belli alea et eventus dubius. Adhæc extra Regnum vestrum, de ipsius statu, hac rerum facie extraneis qvid communicare velle, res non minoris plena periculi. Cum libris verò Comenianis, et recommendatione ipsius, ad vos transfretationem cogitare, partim inutile videtur, partim impossibile. Inutile: qvia nondum omnes illi libri, qvos desideratis, absoluti: nec tam citò absolventur. Et tametsi absoluti essent: nondum tamen in vestrum translati idioma. Cui rei, crede mihi, non unus sufficiet annus: si vel tres fuerint Tranlatores. Qvodque caput causæ est: hisce libris non poterit inniti, nedum fundari aut perfici, solida illa, qvam intenditis, scholarum Regni vestri reformatio. Solummodò enim (qvod et titulus librorum præ se feret) Lingvarum tradendarum monstrant<TRANS SWITCH="2"></TRANS> viam<TRANS SWITCH="3"></TRANS> meliorem<TRANS SWITCH="1"></TRANS>: hancque exemplo Latinæ et Germanicæ Lingvæ realiter demonstrare annituntur: cæterarum artium realium, & inprimis Lectionis ac Scriptionis expeditæ, (à qvibus, tanqvam à primo ovo, redordienda tamen est scholastica informatio) nulla suggeruntur compendia. Qvod tamen Mundus à Comenio forsan nunc expectat. Qvin et impossibilis hæc videtur conditio. Comenius enim vix me in gloriæ aut præmii partem admittet. Pactus erat jam antè mecum: ut qvartam undecunque obventuri præmii partem haberem. Sed divortii occasione pactum istud rescidit: vix aliqvot libellorum primæ editionis exemplaria mihi relinqvens. Hac palmari prætextâ ratione: se à nemine, ne à Typographis qvidem, (exceptis aliqvot exemplaribus,) qvicqvam ambiturum: adeoque nec mihi causam fore; cur meliorem ipso affectem conditionem. Iam autem è postremis tuis aliud edoceor: velle se libellos suos vestris qvoque hominibus (si id sibi consultum videatur) per Figulum offere. Hocnè est, à nemine qvicqvam ambire? Qvâ de causâ non sine

causâ scripseram in nuperis, vigesimâ tertiâ Octobris, hisce verbis:

qvippiam; nisi spontè me adstringam: deque reditu ad familiam meam securus. Noli, obsecro, procrastinari responsum tuum: ne, si alia sese offerat sparta, (de qvâ amici spem facere videntur,) et hîc et ibi spe excidam. Sique venire me vis: fac solus id ex te sciam, nemo alius; qvisqvis ille sit. Soleo namque expeditiones meas, qvantum fieri potest, celare alios: ne inveniat humana curiositas improbandi et carpendi occasiones. Sed (qvod repeto) citra viatici, salvi conductûs, honorandique illas conditiones, tanto itineri me non dabo. Qvod ut tantò securius speretur: in Hollandiam usque terrâ instituendum foret. Nam Vapores illi, ex Oceano continuè ascendentes, capiti meo supra modum infensi sunt: variaque excitare solent symptomata. Adferam mecum Libellum meum Lectorium; Latinæ qvidem Lingvæ potissimùm accommodatum: sed qvem tu nullo negotio (si probaveris) Anglicano idiomati applicare possis. Si successerit (qvod spero) experimentum in uno atque altero subjecto: ut viginti qvatuor Pensis Lectio absolvatur: posset illicò in scholas vestras publicâ autoritate introduci: sicque initium fieri reformationis scholasticæ. Ita vobis et hæc cederet prærogativa, et mihi spes honorarii lautioris. Warsaviæ nuper cùm essem; mentioque fieret motuum Anglicanorum: narrabat Scotus qvidam: Comitem Leslium, Scotici Exercitûs Imperatorem, fortissimum qvidem esse militem: sed futurum gloriosiorem; si et literaturæ foret gnarus. Nec dubitare se: si facili aliqvo strategemate id doceri possit comes: qvin mille ad minimum libras Anglicanas exsoluturas sit doctori. Si vera narravit homo iste: forsan modus esset id efficiendi, cum doctoris et discipuli gloriâ: præsertim cùm audiam, comitem illum Germanici idiomatis esse callentissimum. Tu de eo me rectè informare poteris. Volo tamen: ut id secretò tecum habeas; ut et cætera epistolæ hujus capita: qvæ nolim promiscuè cuilibet propalari, præsertim inexploratæ fidei sociis. Decet enim amicos: habere qvædam inter semet solos cognita. Iterum autem iterumque te obtestor: ne differas responsum tuum. Posset enim alioqvin, opinione citiùs elabi æstas, profectioni ad vos destinanda. Per hiemem autem tam procul à meis abesse vix liceret. Adde etiam aliqvid de variis et raris illis materiis: qvas ad me fusiùs percribere toties pollicitus fuisti: ut me tantò arctiùs tibi, et amori tui, devincias! Dominum M. Christianum Ravium, tametsi nondum notum, peramanter saluto: petoque ab ipso informari: num qvid possideat literarum, aut alius literaturæ, Chinensibus usitatæ? Est enim Consiliarius qvidam Electoralis Brandenburgicus, singularis meus amicus: qvi in talia inqviri petiit: nuperque Dominum Rithangelium, suo sumptu instructum, in Lithuaniam allegavit ad Iudæos illos, qvos Caræos vocant: ut ibi singulare qvid expediat. Nuper Keppleri Manuscripta[altered] Mathematica, cedro digna, vobis obtuli: qvid respondes? Hisce diebus scripsit ad me Bisterfeldius; sed parcè, et inter alia sic: Placet mihi tua diatyposis: vestrum displicet divortium. Plura addere non vacat: nec flagitabis, spero. Tui enim plusqvàm Asiaticus. Vale ergò, et fave.